سوره بقره / آیه 37

موضوع1: القاء کلمات الهی

طبق نظر مفسرین مراد از کلماتى که خدای تعالی بر آدم القاء کرد چه بود؟

در این که کلمات و سخنانى را که خدا براى توبه به آدم تعلیم داد چه سخنانى بوده است در میان مفسران گفتگو است.

۱. همان جملات سوره اعراف آیه ۲۳ مى‌باشد:«قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرین؛  گفتند: خداوندا ما بر خود ستم کردیم، اگر تو ما را نبخشى و بر ما رحم نکنى از زیانکاران خواهیم بود».

۲. منظور از «کلمات»، این دعا و نیایش بوده است:

أَللّهُمَّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ وَ بِحَمْدِکَ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَاغْفِرْ لِى إِنَّکَ خَیْرُ الْغافِرِیْنَ.

أَللّهُمَّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ وَ بِحَمْدِکَ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَارْحَمْنِى إِنَّکَ خَیْرُ الرّاحِمِیْنَ.

أَللّهُمَّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَکَ وَ بِحَمْدِکَ رَبِّ إِنِّى ظَلَمْتُ نَفْسِى فَتُبْ عَلَىَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِیْمِ.

 پروردگارا! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را ستایش مى کنم، من به خود ستم کردم مرا ببخش که بهترین بخشندگانى.

خداوندا! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را ستایش مى‌کنم، من به خود ستم کردم بر من رحم کن که بهترین رحم کنندگانى.

بار الها! معبودى جز تو نیست، پاک و منزهى، تو را حمد مى‌گویم، من به خویش ستم کردم، رحمتت را شامل حال من کن و توبه‌ام را بپذیر که تو تواب و رحیمى .

این دعا و کلمات در روایتى از امام باقرعلیه السلام نقل شده است.

نظیر همین تعبیرات در آیات دیگر قرآن در مورد یونس علیه السلام و موسى علیه السلام مى‌خوانیم، یونس به هنگام در خواست بخشش از خدا مى‌گوید: «سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمین؛ خداوندا منزهى من از کسانى هستم که به خود ستم کرده‌ام» .

درباره حضرت موسى علیه السلام مى‌خوانیم « قالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسی فَاغْفِرْ لی فَغَفَرَ لَهُ؛ گفت: پروردگارا من به خود ستم کردم مرا ببخش و خدا او را بخشید» .

۳. در روایات متعددى که از طرق اهل بیت علیهم السلام وارد شده است مى خوانیم: مقصود از «کلمات» تعلیم اسماء بهترین مخلوق خدا یعنى محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام بوده است، و آدم با توسل به این کلمات از درگاه خداوند تقاضاى بخشش نمود و خدا او را بخشید.

این تفسیرهاى سه‌گانه هیچ گونه منافاتى با هم ندارد، چرا که ممکن است مجموع این کلمات به آدم، تعلیم شده باشد تا با توجه به حقیقت و عمق باطن آنها انقلاب روحى تمام عیار، براى او حاصل گردیده و خدا او را مشمول لطف و هدایتش قرار دهد.[1]

موضوع2: توبه خداوند و عبد

توبه چگونه بر رجوع رحمت حق و عنایت و فضل الهی بر بنده دلالت دارد؟

هرگاه توبه با حرف “علی” آمد منظور از آن توبه خداست زیرا حرف “علی” به معنی استعلاء و احاطه است لذا تاب الله علیه را معنی می کنیم: خدا توبه اش را پذیرفت, خدا به او توجه نمود و اگر با حرف “الی” آمد منظور از آن توبه بنده است یعنی حرکت انسان از گناه به سوی خداوند است و حرف “الی” اشعار بر مفهوم فاصله دارد چون عبد با گناه از خدا دور افتاده و با توبه این فاصله را از میان می برد لذا توبه یک حرکت تحولی است

شكي نيست كه توبه‌ي عبد به معناي بازگشت او به سوي خداوند از طريق تضرّع و اظهار اطاعت و انقياد، پس از ارتكاب گناه است، ليكن توبه‌ي خداوند كه به معناي لطف و عنايت و توجّه او به بنده‌ي عاصي است به دو صورت تحقق مي يابد: نخست از طريق الهامِ توبه به عبد و ديگر از طريق قبول توبه‌ي عبد. حاصل اين كه، براي خداوند دو توبه وجود دارد كه توبه‌ي عبد در ميان آن دو توبه قرار دارد و محصور و محفوف به آن دو فيض است و آنچه در سوره‌ي «توبه» آمده كه خداوند توبه را به بندگانش الهام كرد تا آنان توبه كنند و برگردند: (ثمّ تاب عليهم ليتوبوا[2]) اشاره به توبه‌ي اوّل خداوند و آنچه در آيه‌ي محل بحث وارد شده:

(فتاب عليه) و در ذيل آن نيز به عنوان «توّاب» و «رحيم» تعليل گرديده، اشاره به توبه‌ي دوم خداوند است.

 توبه‌ي اول خداوند كه همان رحمت و لطف مخصوص الهي در حقّ بنده‌ي گناه كار است، وقتي به سوي بنده اش منعطف مي شود، او را بيدار مي كند و به حركت و انابه‌ي به سوي خدا وا مي دارد؛ يعني تا خدا عنايت نكند بنده توفيق توبه نمي يابد و چنين نعمتي شامل حال او نمي شود. پس هر جا تبه كاري تائب شد و نعمت بازگشت به مبدأ هستي بهره‌ي او شد بايد بداند كه حتماً لطف الهي شامل حال او شده است؛ زيرا همه‌ي نعمت ها از خداست: (وما بكم من نعمة فمن الله[3]) و تا نفحه‌ي رحماني و نسيم قدسي از جانب او نوزد انسان تبه كار از خواب غفلت بيدار نمي شود.

اگر انسان خفته اي كه در بيان مبارك اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) به او خطاب شده است: «يا أيّها الإنسانُ… أم ليس من نومتك يَقَظهٌ»[4] بخواهد بيدار شود و مشمول اين گونه نفحات گردد، بايد مطابق آنچه از رسول خدا (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل شده: «إنّ لربّكم فى أيام دهركم نفحات ألا فتعرّضوا لها ولا تعرضوا عنها»[5]

خود را در معرض اين نفحات قرار داده، از آن روي برنگرداند؛ زيرا اين بيان نشان مي دهد كه ممكن است خداوند نسبت به كسي توبه را الهام كند و نفحه و نسيم رحماني خود را بوزاند و در عين حال انسان گنه كارِ آزاد و مختار، آن را نپذيرد و از آن روي گردان شود. به قول خواجه عبدالله انصاری: «توبه از فضل خدااست نه استحقاق انسان‏»[6]

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی

[1] . تفسیر نمونه، ج۱،ص ۲۴۰

[2] . سوره توبه ایه ۱۱۸

[3] . نحل،آیه ۵۳

[4] . نهج البلاغه، خطبه ۲۲۳

[5] . بحار، ج ۶۸ ،ص۲۲۱

[6] . تفسیر تسنیم،ج3، ص۴۴۴