الاسراء | آیه 2

موضوع آیه 2: توکل

1- حصر توکل بر خدا چگونه انسان را به وادی توحید می‌رساند؟

توکل يـكـى از شـاخـه‌هـاى اصـلى تـوحـيـد اسـت « تـوحـيـد در عـمـل» كـه نشانه توحيد در عقيده است، كسى كه مؤثر واقعى در جهان هستى را تنها خدا مى دانـد بـه غـيـر او تـكيه نخواهد كرد، و آنها كه تكيه‌گاه‌هاى ديگر براى خود انتخاب مى‌كنند دليل بر ضعف توحيد اعتقاديشان است. عـالي‌ترين تجليات هدايت كتب آسمانى،  برافروختن نور توحيد در دلها است كه نتيجه آن «از همه بريدن و به خدا پيوستن» و بر او تكيه كردن است.[1]

به دیگر سخن، حصر توکل بر خدا نشانه وحدت ذات اقدس الهی است؛ زیرا اگر همه باید تنها خدا را وکیل بگیرند  پس او در مدیریت ربوبی شریکی ندارد «لا شریک له» وگرنه یعنی چنانچه جز خدا در جهان کسی بود که می توانست کار وی را انجام دهد، توکل و وکیل‌گیری به خدا اختصاص نداشت. زیرا وکیل باید عالم و قادر باشد و تنها اوست که به هر چیزی آگاه و بر هر چیزی تواناست بنابراین جمله «أَلا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلا» در مقام عقیده، توحید را در بر دارد و در مقام عمل توکل را تعلیم می‌دهد و هر دو (عقیده و عمل) به خدا برمی‌گردند. این دو از خطوط کلی دین الهی‌اند که اگر تشریح شوند، مطالب فراوانی را زیر مجموعه خود دارند ودر حقیقت، محتوای کتابی که بر بنی‌اسراییل نازل شده (تورات) همین دو مطلب مهم یعنی توحید در عقیده وتوکل در عمل است.[2]

2- نیل به عبودیت با توجه به مراحل توکل چگونه میسر می‌شود؟

توکل در لغت به معنی آن است که به دیگری تکیه کنی و او را نائب خویش قرار دهی و منظور از توکل بر خدا سپردن کارها به او و اعتماد به لطف الهی است. رسیدن به عبودیت و پذیرش ربوبیت خداوند با توجه به مراحل و تقسیمات توکل این گونه است؛ توکل را می‌توان بطور کلی بر سه قسمت تقسیم کرد:

1.  توکل زبانی( لفظی) : یعنی کلمه توکل را فقط بر زبانش بیاورد بدون آنکه عقیده و ایمانی به آن داشته باشد و تاثیری در زندگیش بگذارد.
2. توکل در عقیده (اعتقادی): این مرتبه از توکل در صورتی است که انسان بر خدا ایمان داشته باشد و معتقد باشد که رتق و فتق همه امور در دست اوست اما در هنگام عمل به خصوص مواردی که فاعلیت خداوند ناپیداست و دست موجود دیگری خود نمایی می‌کند خدا را فراموش کرده به غیر او پناه می‌برد.
3.  توکل در عمل: در این مرتبه نور ایمان سراسر وجود انسان را فرا می‌گیرد و باور می‌کند که مؤثر حقیقی تنها خداست چنانکه  خداوند می‌فرماید: «وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى‏؛  ای پیامبر وقتی تیر انداختی تو نبودی که تیر انداختی بلکه خدا بود»[3]. چنین شخصی فقط خداوند را شایسته توکل و إتکا می‌داند؛ زیرا باور کرده است که «مَا شَاءَ اللَّهُ، لَا مَا شَاءَ النَّاسُ، مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِنْ كَرِهَ النَّاس‏؛ آنچه خدا بخواهد همان می‌شود نه آنچه مردم بخواهند و آنچه خدا بخواهد می‌شود اگر چه مردم نخواهند».[4] در این صورت انسان بر او توکل و برای او عمل می‌کند و همه چیز را از او می‌خواهد و می‌داند که غیر او همه وسیله‌اند و این بالاترین مرحله توحید و توکل بر خداست.[5]

مراحل توکل در کلام امام رضا علیه السلام

امام رضا علیه السلام در مفهوم آیه «وَ مَن یَتَوکَّل علَی اللهِ فَهُوَ حَسبُه» فرمودند: توکل دارای درجاتی است:         

1. در تمام امور، آنچه را خداوند در مورد تو انجام می‌دهد به او اعتماد کنی و راضی باشی.      
2. بدانی خداوند درباره تو از هیچ خیر و نظارتی فروگذار نمی‌کند و جز خیر و صلاح بنده‌اش را نمی‌خواهد.
3. بدانی حاکمیت در همه امور از آن خداوند است.          
4. کار خود را فقط به او واگذار کنی و اعتماد به او داشته باشی.[6]

و به گفته بزرگان علم اخلاق این همان میوه شجره توحید افعالی است.

همان شجره مبارکه‌ا‌ی که ریشه آن ثابت و شاخه‌هایش بر فراز آسمان‌هاست و هر زمان میوه‌های تازه‌ای بر شاخسار آن ظاهر می‌شود که از مهم‌ترین آنها میوه توکل است.^[7] مقام توکل از مقامات عبودیت است و عبد واقعی با توکل بر خداوند هیچگاه متوقف نمی‌شود؛ عبد واقعی همیشه براساس نظام علّی و معلولی که خداوند متعال در نظام آفرینش قرار داده است عمل می‌کند و تمام تلاش خود را در این راه  به کار می‌گیرد و در ضمن حرکت نتیجه امور را بر خدا واگذار می‌کند.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی

---

[1] . تفسیر نمونه ، ج 12 ص 36.پ آخر

[2] .تفسیرتسنیم ج48،خ صص148-149

[3] . انفال، 17.

[4] . مفاتیح الجنان، تعقیبات نماز صبح.

[5] . علی اصغر الهامی نیا، اخلاق نظامی، ج1، ص31.

[6] . بحار الانوارج75،ص336.

[7] .اخلاق در قرآن،مکارم شیرازی  ج 2،ص272.