سوره بقره / آیه 81

تجزیه

بَلی: حرف تصدیق، مبنی، غیرعامل ، معرفه، جامد، غیرمنصرف

مَن: اسم شرط، مبنی، عامل به دو فعل مضارع یکی شرط ودیگری جزا

کَسَبَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مجرد از ماده «کسب» / صحیح وسالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

سیئة: اسم ثلاثی مزید، مفرد، مونث ازماده «سوء» ناسالم/ مهموز اللام ، معتل اجوف واوی، نکره، معرب، مشتق/ صفت مشبهه، منصرف، متصرف، در اصل «سَیوئة» بوده که واو به یاء قلب گردیده و در آن ادغام شده «سیئة»

و: حرف عطف، مبنی و غیر عامل

اَحاطَت: فعل ماضی، مفرد مؤنث غایب، ثلاثی مزید، باب افعال از ماده «حَوط» معتل اجوف واوی، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف،
در اصل اَحوَطَت بود، که واو متحرک ماقبل صحیح و ساکن حرکتش را به ماقبل می دهد «اَحَوطَت» و براساس نکته قاعده ۴ «اَحاطَت» می شود.

بِ: حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

ه : ضمیر متصل مجروری، مفرد مذکر غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

خَطیئةُ: اسم ثلاثی مزید، مفرد، مؤنث از ماده «خطو» معتل ناقص واوی، معرفه، مشتق/ صفت مشبهه، منصرف،متصرف

ه: ضمیر متصل مجروری، مفرد مذکر غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

فَ: فاء درجواب شرط، مبنی، غیر عامل

اولئک: اسم اشاره به دور، جمع برای مذکر و مؤنث، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

اصحاب: ثلاثی مزید جمع مکسر قِلّه، مذکر ازماده «صحب» سالم، معرفه به اضافه، معرب، مشتق/ اسم فاعل، منصرف، متصرف

النَار: آل تعریف، عهد ذهنی عارضی، مبنی، غیر عامل

نار: اسم ثلاثی مجرد، مفرد، مؤنث مجازی، از ماده «نور» معتل اجوف واوی، معرفه به الف و لام، معرب، جامد، منصرف، متصرف

هم: ضمیر منفصل مرفوعی، جمع مذکر غایب، مبنی، معرفه، جامد ، غیر متصرف

فیها: فی: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم

ها: ضمیر متصل مجروری، مفرد مؤنث غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

خَالِدون: اسم ثلاثی مزید، جمع مذکر، از ماده «خلد» سالم، نکره، معرب، مشتق/ اسم فاعل، منصرف، متصرف

ترکیب

وَ: استینافیه، مبنی بر فتح، غیرعامل، محلی ازاعراب ندارد.

قالوا: فعل ماضی، مبنی بر ضم. ضمیر متصل و بارز «واو»، مبنی، محلاًمرفوع، فاعل

لَن: حرف ناصبه، مبنی بر سکون، عامل، محلی ازاعراب ندارد.

تمسَّنا: فعل مضارع منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری. ضمیر بارز و متصل «نا»، مبنی، محلاًمنصوب، مفعول به

النّارُ: فاعل و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

الّا: حرف استثناء، مبنی، عامل، محلی از اعراب ندارد.

ایّاماً: مستثنیٰ و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

معدودةً: نعت برای «ایاماً» و منصوب بنابرتبعیت

قُل: فعل امر، مبنی بر سکون. ضمیر مستتر «انت»، مبنی، محلاًمرفوع، فاعل

أَ: همزه استفهام انکاری، مبنی بر فتح، غیرعامل، محلی از اعراب ندارد.

اِتَّخذتُم: فعل ماضی، مبنی بر سکون. ضمیر بارز و متصل «تم»، مبنی، محلاًمرفوع، فاعل

عندَ: ظرف، مفعول فیه و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

اللّهِ: مضاف الیه و مجرور، علامت جرّ کسره ظاهری

عهداً: مفعول به و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

ف: فاء فصیحه، مبنی بر فتح، غیرعامل، محلی از اعراب ندارد.

لَن: حرف ناصبه، مبنی بر سکون، عامل، محلی ازاعراب ندارد.

یُخلفَ: فعل مضارع منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

اللّهُ: لفظ جلاله، فاعل و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

عهدَ: مفعول به و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

هُ: ضمیر متصل، مبنی، محلاًمجرور، مضاف الیه

أمْ: منقطعه به معنای بل می باشد.

تقولون: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل و بارز«واو»، مبنی، محلاًمرفوع، فاعل

علی: حرف جر، مبنی برسکون، عامل، محلی از اعراب ندارد.

اللَّهِ: اسم مجرور به حرف جر، علامت جر کسره ظاهری

علی اللّهِ: جار و مجرور، متعلق به «تقولون»

ما: اسم موصول، مبنی، مفعول به و محلاًمنصوب

لا: لای نافیه، مبنی بر سکون، غیرعامل، محلی از اعراب ندارد.

تعلمون: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل و بارز «واو»، مبنی، محلاًمرفوع، فاعل

اعراب آیه ۸۱ بقره

۱ – مَن کَسَبَ سَیئةً وَ اَحَاطَت بِهِ خَطییئةُ: جمله مستأنفه، محلی از اعراب ندارد.
۲- کَسَبَ: جمله فعلیه، خبریه و محلا مرفوع
۳- اَحَاطَت: جمله علیه، عطف به خبریه و محلا مرفوع
۴- اولئکَ اَصَحاب النَار: جمله جواب شرط و محلا مجزوم
۵- هُم فیها خَالِدون: جمله اسمیه، الف- حال برای اصحاب ومثلا منصوب ب- خبر برای اولئک و محلا”مرفوع

سؤال : از لحاظ لغوی، تفاوت «سیّئة» با «خطیئة» چیست؟
جواب: «ذنب» و «سیّئة» بر گناهی که هنگام انجام آن، بالذات قصد شود، اطلاق می گردد ولی «خطاء» و «خطیئة» غالبا بر گناهی که بالعرض، با قصد انجام شود، اطلاق می شود، همانند کسی که تیری به طرف صیدی رها نماید و به انسانی اصابت نماید، در این هنگام «خطیئة» صدق می کند ولی مرتکب آن مجازات نمی شود زیرا مقدمه آن صید بوده و مباح است ولی اگر در اثر شرب خمر مرتکب جنایتی شود، هم «خطیئة» صدق می کند ولی مجازات هم می شود چون مقدمه جنایت شرب خمر بوده و حرام است.

نکته بلاغي :
در تعبیر «بلی مَن کَسَبَ سَیئةً وَ اَحَاطَت بِهِ خَطیئتُه» بنابه فرمایش مرحوم سید رضی در «تلخیص البیان عن مَجازات القرآن» از فنون بلاغت فنّ استعاره تصریحیه و کنایه بسیار لطیف و رسا وجود دارد که حکایت از بزرگی گناه می کند، زیرا لفظ احاطه، وقتی شایسته استه جمیع جهات را فرا گیرد و از حدّ بگذرد.

تجزیه

و: حرف عطف، مبنی بر فتح، غیر عامل

الّذین: ال زائده لازمه، مبنی، غیر عامل، مختص اسم.
اسم موصول خاص، جمع مذکر، مبنی، معرفه، جامد، غیر منصرف

آمَنوا: فعل ماضی، جمع مذکر غایب، ثلاثی مزید، باب افعال از ماده «اَمن»/ سالم، مهموز الفاء، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف
[دراصل «اَامَنوا» بوده که دو همزه کنار هم اولی متحرک دومی ساکن قلب به الف مدی می شود «آمنوا» ]

و: حرف عطف، مبنی، غیر عامل

عَمِلوا: فعل ماضی، جمع مذکر غایب، ثلاثی مجرد، از ماده «عمل» صحیح و سالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

اَلصالِحَات: ال: موصول اسمی، مبنی، غیرعامل، مختص اسم

صَالِحات: اسم ثلاثی مزید، جمع، مونث، از ماده «صلح» سالم، معرفه به ال، معرب، مشتق/ اسم فاعل، منصرف، متصرف

اولئک: اسم اشاره دور برای جمع مذکر، مبنی، معرفه، جامد، غیر منصرف

اَصحَاب: اسم ثلاثی مزید، جمع مکسر قِلّه از ماده «صحب» سالم، معرفه به اضافه، معرب، مشتق/ اسم فاعل، منصرف، متصرف

اَلجَنّة: ال تعریف، عهد حضوری، مبنی، غیر عامل، مختص اسم

جنة: اسم ثلاثی مزید، مفرد، مونث مجازی، از ماده «جنّ»/ ناسالم، مضاعف، معرفه به ال، معرب، جامد، منصرف، متصرف

هُم: ضمیر منفصل مرفوعی، معرفه، مبنی، جامد، غیرمتصرف

فِیهَا: فی: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم

ها: ضمیر متصل مجروری، مفرد مونث غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

خَالِدون: اسم ثلاثی مزید، جمع مذکر از ماده «خلد»/ سالم، نکره، معرب، مشتق/ اسم فاعل، منصرف، متصرف

اعراب جملات آیه ۸۲ بقره

۱ – اَلّذینَ آمَنُوا و عَمِلُوا الصَالِحَات: جمله اسمیه، عطف به مستأنفه و محلی از اعراب ندارد.

۲ – آمَنُوا: جمله فعلیه، صله برای الذینَ و محلی از اعراب ندارد.
۳ – عَمِلُوا: جمله فعلیه، عطف به صله و محلی از اعراب ندارد.
۴ – اولَئکَ اَصَحَاب الجَنة: جمله اسمیه، خبر برای الذین و محلا مرفوع
۵- هم فِیهَا خَالِدون: جمله اسمیه، الف- حال برای اصحاب و محلا منصوب ب- خبر برای اولئک و محلا مرفوع

سؤال : از لحاظ لغوی، تفاوت «سیّئة» با «خطیئة» چیست؟
جواب: «ذنب» و «سیّئة» بر گناهی که هنگام انجام آن، بالذات قصد شود، اطلاق می گردد ولی «خطاء» و «خطیئة» غالبا بر گناهی که بالعرض، با قصد انجام شود، اطلاق می شود، همانند کسی که تیری به طرف صیدی رها نماید و به انسانی اصابت نماید، در این هنگام «خطیئة» صدق می کند ولی مرتکب آن مجازات نمی شود زیرا مقدمه آن صید بوده و مباح است ولی اگر در اثر شرب خمر مرتکب جنایتی شود، هم «خطیئة» صدق می کند ولی مجازات هم می شود چون مقدمه جنایت شرب خمر بوده و حرام است.

نکته بلاغي :

در تعبیر «بلی مَن کَسَبَ سَیئةً وَ اَحَاطَت بِهِ خَطیئتُه» بنابه فرمایش مرحوم سید رضی در «تلخیص البیان عن مَجازات القرآن» از فنون بلاغت فنّ استعاره تصریحیه و کنایه بسیار لطیف و رسا وجود دارد که حکایت از بزرگی گناه می کند، زیرا لفظ احاطه، وقتی شایسته استه جمیع جهات را فرا گیرد و از حدّ بگذرد.