سوره بقره / آیه 29

تجزیه

هُوَ : ضمیر منفصل مرفوعی، مفرد، مذکرغائب، مبنی، معرفه، جامد،غیرمتصرف

الَّذِي : اسم موصول خاص، مفرد مذکر، مبنی.معرفه، جامد، غیرمتصرف

خَلَقَ : فعل ماضی مفرد مذکر غائب، ثلاثی مجرد از ماده (خلق)صحیح، سالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

لَـ : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

كُمْ : ضمیرمتصل مجروری، جمع مذکرمخاطب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

مَا : موصول اسمی مشترک، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

فِي : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

الْأَرْضِ : ال: حرف تعریف عهد خارجی یا استغراق جنس.مبنی،غیرعامل، مختص اسم.
ارض: اسم ثلاثی مجرد، مفرد، مونث مجازی، از ماده (ارض)ناسالم، مهموزالفاء، معرفه ال، معرب.جامد، منصرف، متصرف

جَمِيعًا : اسم ثلاثی مزید، مذکر، ازماده (جمع)، سالم.نکره، معرب، مشتق، صفت مشبهه منصرف، متصرف

ثُمَّ : حرف عطف برای ترافی و تانی، مبنی، غیرعامل، مختص اسم

اسْتَوَى : فعل ماضی.مفرد مذکرغائب، ثلاثی مزید بابت افتعال از ماده (سوی) معتل اجوف (واوی)، ناقص یایی، لفیف مقرون، مبنی، لازم، معلوم، متصرف { در اصل (استوی) بوده که حرف عله متحرک ماقبل مفتوح { قلب به (الف) می شود (استوی)

إِلَى : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

السَّمَاءِ : ال: حرف تعریف عهد ذهنی خارجی یا استغراق جنسی، مبنی،غیرعامل
سماء: اسم ثلاثی مزید، مفرد مذکرمونث از ماده (سمو) ناسالم، معتل/ناقص واوی، معرفه به ال، معرب، جامد، منصرف، متصرف

فَـ : حرف عطف، مبنی، غیرعامل

سَوَّی : فعل ماضی مفرد مذکر غائب، ثلاثی مزید باب تفعیل از ماده (سوی) معتل، لفیف مقرون، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف
در اصل (سَوّیَ) بوده که حرف علیه متحرمپک ماقبل مفتوح قلب به الف شده(سَوّی)

هُنَّ : ضمیر متصل منصوبی، جمع مونث غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

سَبْعَ : اسم ثلاثی مجرد، اسماء عدد، مفرد مذکر از ماده (سبع) سالم، معرف به اضافه، معرب، جامد، منصرف، متصرف

سَمَاوَاتٍ : اسم ثلاثی مزید، جمع، مونث، ازماده (سمو) ناسالم، معتل، ناقص واوی، نکره، معرب، جامد، منصرف، متصرف

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح

هُوَ : ضمیر متصل مرفوعی، مفرد مذکر غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

بِـ : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

كُلِّ : اسم ثلاثی مجرد، اسم جمع.مذکر از ماده (کلّ) ناسالم، مضاعف برای استغراق و مشمول افراد نکره، معرب، جامد، منصرف، متصرف

شَيْءٍ : اسم ثلاثی مجرد، مفرد مذکر مجازی از ماده (شیء) ناسالم معتل، اجف یایی و مهموز اللام، نکره، معرب، جامد، منصرف، غیرمتصرف

عَلِيمٌ : اسم ثلاثی مزید، مفرد مذکر از ماده (علم)، سالم، نکره، معرب، مشتق، صفت مشبهه و صیغه مبالغه، منصرف، متصرف

ترکیب

هُوَ : ضمیر منفصل، مبنی بر فتح، محلاً مرفوع، مبتدا

الَّذِي : اسم موصول، مبنی بر سکون، محلاً مرفوع، خبر

خَلَقَ : فعل ماضی، مبنی بر فتح، ضمیر مستتر (هو) مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

لَـ : حرف جرمبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

كُمْ : ضمیر متصل مبنی بر سکون محلاً مجرور به حرف جر

لَكُمْ: جار و مجرور، متعلق به (خَلَقَ)

مَا : اسم موصوع عام مبنی برسکون، محلاً منصوب، مفعول به برای (خلق)

فِي : حرف جر مبنی سکون، محلی از اعراب ندارد.

الْأَرْضِ :

فِیِ الْأَرْضِِ : جار و مجرور، متعلق به عامل مقدر،

جَمِيعًا : حال برای (ما) و منصوب،علامت نصب: فتحه ظاهری

ثُمَّ : حرف عطف، مبنی برفتح، محلی ازاعراب ندارد.

اسْتَوَى : فعل ماضی، مبنی بر فتحه مقدر، ضمیر مستتر (هو) مبنی، محلاً مرفوع فاعل

إِلَى : حرف جر، مبنی بر سکون، محالی از اعراب ندارد.

السَّمَاءِ : اسم مجرور به حرف جر(الی) علامت جر: کسره ظاهری

إِلَى السَّمَاءِ : جار و مجرور. متلق به (استوی) حرف عطف، مبنی برفتح، محلی از اعراب ندارد.

فَـ : حرف عطف، مبنی برفتح، محلی از اعراب ندارد.

سَوَّی : فعل ماضی، مبنی برفتحه مقدر، ضمیر مستتر(هو) مبنی.محلاً مرفوع، فاعل

هُنَّ : ضمیرمتصل، مبنی برفتح.محلاً منصوب، مفعول به(ا) برای سَوَّی

سَبْعَ : 1.مفعول به دوم برای سَوّیَ و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری
2. بدل از ضمیر(سوتهنَّ) و منصوب،علامت نصب فتحه ظاهری
3. حال برای (سَوَّیَ) و منصوب،علامت نصب فتحه ظاهری

سَمَاوَاتٍ : مضاف الیه و مجرور، علامت جر : کسره ظاهری

وَ : حرف استیناف یا عاطف یا حالیه، مبنی برفتح، محلی از اعراب ندارد.

هُوَ : ضمرمنفصل، مبنی برفتح، محلاً مرفوع، مبتدا

بِـ : حرف جر، مبنی بر کسر، محلی از اعراب ندارد.

كُلِّ :مجرور به حرف جر (بِ) علامت جر : کسره ظاهری

بِکُلِّ: جار و مجرور، متعلق به (علیمٌ)

شَيْءٍ : مضاف الیه برای (کلِّ) و مجرور، علامت جر کسره ظاهری

عَلِيمٌ : خبر برای مبتدا (هُوَ) و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

اعراب جملات آیه 29 بقره

1. هوالذی خلق لکم … جمله اسمیه . مستنانفه و محلی از اعراب ندارد
2. خلق لکم : جمله فعلیه . صله برای (الذی) و محلی از اعراب ندارد
3. فی الارض: شبه جمله (جار و مجرور) با مپتعلق محذوف . صله برای (ما) و محلی از اعراب ندارد
4. استوی: جمله فعلیه. عطف بر (خَلَقَ) و محلی از اعراب ندارد بنا بر تبعیت
5. سَوّتهنَّ : جمله فعلیه . عطف بر (اسنوی) و محلی از اعراب ندارد بنا بر تبعیت
6. هو بکل شی ءٍ علیم: جمله اسمیه 1. مستنفه و محلی از اعراب ندارد 2. حالیه و محلاً منصوب 3.عطف به مستانفه (هوالذی) و محلی از اعراب ندارد.

سؤال آیه 29 بقره

مرجع ضمیر (فَسَوِئهنَّ) چه کلمه ای می باشد. مرجعه ضمیر بی تردید (سماوات) است در اینجااین سوال پیش می آید که ضمیر لفظاً به اسم بعد از خود بر نمی گردد و ضمیر (هنَّ) برای عاقل به کار می رود در حالیکه (سموات) عقل ندارند بهتر بود می فرمود: (فَسواها) شیخ خلیل یاسین چنین پاسخ می دهد .

اولاً : بازگشت ضمر به اسم بعد از خود غیر از موارد نادری ممنوع نبوده و اشکالی ندارد.

ثانثاً : در اینجا ضمیر (هنُّ) غر عاقل را به منزله عاقل قرار داده است همانطوریکه در سوره یوسف می فرماید (والشمس و القمر رایتهم لی ساجدین)[1]

نکته بلاغی آیه 29 بقره

کلمه (علیم) صیغه مبالغه بوده و به معنای (واسع العلم) می باشد یعنی کسی که علمش به تمامی اشیاء احاطه دارد.

مشتقات و صیغه مبالغه و صفت مشبهه

اسم مبالغه اسمی است که بر انجام دهنده کاری یا دارنده حالتی در حد زیاد دلالت می‌کند که مهم‌ترین اوزان آن عبارت‌اند از آل علام خیول قدوس در اسم مبالغه صیغه مذکر و مؤنث یکسان است گاهی در آخر آن آورده می شود که بر تاکید و کثرت مبالغه دلالت می کند مانند علامه که به زن یا مرد بسیار بسیار دانا اطلاق می شود صفت مشبهه یکی دیگر از انواع مشتقات است که که بر شخص یا چیز دارای صفت ثابت دلالت می‌کند که مهم‌ترین آن ثقیل کریم علیم و فعل محسن نکته ازآنجایی‌که اوزان اسم مبالغه و مشبهه در فعل فرمول فعل مشترکاً برای تشخیص آن‌ها اگر از سه وزن مشترک اسم فاعل هم‌معنی با آن وجود داشته باشد داشته باشد آن وزن مشترک اسم مبالغه است مانند غدیر شکور غفور که به ترتیب با اسم فاعل قادر شاکر غافر هم معنی می باشند اما اگر از آن وزن مشترک مثل کریم عفیف شریف اسم فاعل کاربرد نداشته باشد یا این‌که اسم فاعل موجود هم‌معنی با آن نباشد مثل حاکم با حکیم یا صادق با صدیق در این حالت آن وزن مشترک صفت مشبهه است نکته چگونگی ساخت صفت مشبهه از فعل لازم بنا می شود صفت مشبهه معادل صفت ساده یا مطلق فارسی است.

---

[1] .اضواء علی متشابهات القران / ج 1 ص 40

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی