سوره بقره / آیه 21

تجزیه

يَا: حرف ندا، مبنی، عامل

أَيُّ: اسم ثالثی مجزد، مذکر، از ماده )اَیَّ(ـ ناسالم
مهموز الفاء و مضاعف معتل، لفیف مقرون،
معرف و اسم موصول، مبنی، جامد، منرف
غیرمتصرف

هَا:حرف تنبیه یا زائده، مبنی، غیرعامل

النَّاسُ: ال: حرف تعریف عهد خارجی یا استغراق
جنس، مبنی، غیرعامل، مختص اسم
ناس: اسم ثالثی مجرد، اسم جمع، مذکر، از ماده
(نوس یا اناس) ناسالم (معتل) اجوف واوی،
معرفه به ال، معرب، جامد، منصرف،
غیرمتصرف: در اصل (نَوَسٌ) بوده که حرف عله
متحرک ما قبل مفتوح قلب به الف شده (ناس)
یا: در اصل از ماده (اُناس) بوده، همزه آن به
خاطر وجود (ال) تخفیف یافته (ناس)

اعْبُدُوا: فعل امر، جمع مذکر مخاطب، ثالثی مجرد، از
ماده (عبد) صحیح سالم، مبنی، متعدی، معلوم،
متصرف

رَبَّ: اسم ثالثی مجرد، مفرد، مذکر، از ماده (ر ب
ب) ناسالم، مضاعف، معرفه به اضافه (جامد: اگر
مصدر باشد، مشتق: صفت مشبهه) منصرف،
متصرف

كُمُ: ضمیر متصل مجروری، جمع مذکر مخاطب،
مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

الَّذِي: ال زائده الزمه، مبنی، غیرعامل
اسم موصول خاص، مفرد، مذکر، معرفه، جامد،
غیرمتصرف

خَلَقَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غائب، ثالثی مجرد از
ماده (خلق) صحیح سالم، مبنی، متعدی، معلوم،
متصرف

كُمْ: ضمیر متصل منصوبی، جمع مذکر مخاطب،
مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

الَّذِينَ: اسم موصول خاص، جمع مذکر، مبنی، معرفه،
جامد، غیر متصرف

مِنْ: حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

قَبْلِ: اسم ثالثی مجرد، ظرف زمان، از ماده (قبل)*1 سالم، معرفه به اضافه، معرب
، جامد، منصرف،
متصرف

كُمْ: ضمیر متصل مجروری، جمع مذکر مخاطب،
مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

لَعَلَّ: از حروف مشبهة بالفعل، مبنی، عامل، مختص
اسم

كُمْ:ضمیر متصل منصوبی، جمع مذکر مخاطب،
مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

تَتَّقُونَ: فعل مضارع جمع مذکر مخاطب، ثالثی مزید،
باب افتعال، از ماده (وَقَیَ) معتل لفیف مفروق،
معرب، الزم، معلوم، متصرف
در اصل (تَوْتَقِیُونَ) بوده که طبق قاعده ابدال باب افتعال به (تا) تبدیل میشود و در (تاء) باب
ادغام می‌شود.

ترکیب

يَا: حرف ندا مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

أَيُّ: منادای مفرد مبنی بر ضم و محالً منصوب

هَا:حرف تنبیه، مبنی بر سکون، محلی از اعراب
ندارد.

النَّاسُ: بدل از (اَیُّ) مبنی بر ضم، محالً منصوب، بنابر تبعیت

اعْبُدُوا: فعل امر مبنی بر حذف نون، ضمیر متصل واوی، مبنی، محالً مرفوع، فاعل

رَبَّ: مفعول به برای (اعبدوا) و منصوب، عالمت نصب فتحه ظاهری

كُمُ: ضمیر متصل مبنی بر سکون، محالً مجرور، مضاف الیه برای (ربّ)

الَّذِي: اسم موصول، مبنی بر سکون، محالً منصوب، بدل از (ربّ)

خَلَقَ: فعل ماضی مبنی بر فتح، ضمیر مستتر (هُوَ) مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

كُمْ: ضمیر متصل، مبنی بر سکون، محالً منصوب، مفعول به برای (خلق)

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

الَّذِينَ: اسم موصول، مبنی بر فتح، محالً منصوب، عطف به ضمیر(کُمْ) در (خَلَقَکُمْ)

مِنْ: حرف جر، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

قَبْلِ: اسم مجرور به حرف جر (مِن) عالمت جر: کسره ظاهری، من قبل: جار و مجرور، متعلق به
افعال عموم مقد

كُمْ: ضمیر متصل، مبنی بر سکون، محالً مجرور، مضاف الیه برای (قبلِ)

لَعَلَّ: از حروف مشبهةبالفعل، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

كُمْ: ضمیر متصل، مبنی بر سکون، محالً منصوب، اسم (لَعَلَّ)

تَتَّقُونَ: فعل مضارع مرفوع، عالمت رفع ثبوت نون، ضمیر متصل (واو)، مبنی، محالً مرفوع، فاعل،
خبر (لَعَلَّ) و محالً مرفوع

سؤال آیه 21 بقره

«لعل» متضمن چه معانی می‌باشد^*1؟ لعل اگر در کلام انسان واقع شود معنایش روشن است چون انسان از آینده باخبر نیست لذا می تواند هر جا از این واژه استفاده کند ولی استعمال آن در مورد خدای متعال که دانای غیب و آشکار است چه معنا دارد؛ دیدگاه‌ها در مورد لعل:

1. تعلیل: «ثُمَّ عَفَوْنا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»‏[1]
2. . امیدوارکردن: «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشى‏»[2]
3. امید مقامی: «لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنينَ»[3]

ولی در مواردی که پروردگار مستقیماً از واژه «لعل» استفاده کرده ظاهراً همان معنای اول که تعلیل ‌باشد صحیح می‎باشد. چنانکه طبرسی نیز در آیه «واتقواالله لعلکم تفلحون» «لعل» را به «کی» تفسیر نموده است.^*2

نکته بلاغی آیه 21 بقره

«یا» حرف ندای بعید است اما در مواردی برای اشخاص نزدیک نیز به کار می‌رود و جناب سیوطی می‌فرماید: به خاطر اهمیت مطلبی است که بعد از ندا مطرح شده است.^*3 

*1. ویکی فقه.

*2. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 28.

*3. البیان، ج 1، ص 485.

البته ممکن است گاهی حرف ندا اگر نشانه‌ای بر حذف خرف ندا باشد حذف شود مانند یوسف اعرض عن هذا[4]  در اصل یا یوسف بوده که حرف ندا حذف شده است.

نکره مقصوره: مخاطبی است که متکلم هنگام ندا او را نمی‌شناسد ولیکن او را می‌بیند و به او التفات دارد.

نکره غیر مقصوره: مخاطبی است که متکلم هنگام ندا نه او را می‌شناسد و نه می‌بیند.

نکته: حرف ندا بر سر اسمی که دارای الف و لام باشد در نمی‌آید و برای منادا قرار دادن اسم دارای الف و لام بعد از حرف ندا از کلمه (ایها) برای مذکر و (ایتها) برای مؤنث استفاده می‌کنیم.[5]

يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ[6]

يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا[7]

نکته: حرف ندا جایگزین فعل ندای محذوف است که به واسطه کثرت استعمال و دلالت حرف ندا حذفش لازم است زیرا در اصل یا رجل؛ انادی رجلاً بوده که فعل (انادی) حذف شده پس عبارت (یا رجل) یک جمله محسوب می‌شود.

---

[1] . بقره، 52.

[2] . طه، 44.

[3] . شعراء، 3.

[4] . یوسف، 29.

[5] . نحو سرآغاز و نحو متوسطه.

[6] . فجر، 27.

[7] . بقره، 21.

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی