سوره بقره / آیه 16

تجزیه

أُولَئِكَ: اولاء: اسم اشاره به دور، جمع مذکر و مؤنث، معرفه، مبنی، جامد
ک: کاف خطاب

الَّذِينَ: اسم موصول خاص، جمع مذکر، معرفه، مبنی، جامد، غیرمتصرف

اشْتَرَوُا : فعل ماضی، جمع مذکر غائب، ثلاثی مزید باب افتعال، از مادّه (شری)، معتل(ناقص یایی)، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف
[در اصل (اِشتَرَیُوا) بوده که حرف علّه متحرک ماقبل مفتوح قلب به الف شده (اشتَرَاوا) و در اثر التقاء ساکنین حرف علّه حذف می‌شود(اِشتَرَوا)

الضَّلَالَةَ: ال: تعریف عهد ذهنی یا تعریف ماهیت، مبنی، غیرعامل، مختص اسم
ضلالۀ: اسم ثلاثی مزید، مصدر، مفرد مؤنث مجازی، از مادّه (ضلّ)، ناسالم و مضاعف، معرفه به (ال)، معرب، جامد، منصرف، غیرمتصرف

بِـ: حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

الْهُدَى: ال: تعریف عهد ذهنی یا تعریف ماهیت، مبنی، غیرعامل، مختص اسم
هُدَی: اسم ثلاثی مجرد، مصدر، مفرد، مؤنث از ماده (هدی)، ناسالم و معتل(ناقص یایی)، معرفه به (ال)، معرب، جامد، منصرف، غیرمتصرف

فَـ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

مَا: حرف نفی، مبنی، غیرعامل

رَبِحَتْ: فعل ماضی، مفرد مؤنث غائب، ثلاثی مجرد از مادّه (ربح)، صحیح و سالم، مبنی، لازم، معلوم، متصرف

تِجَارَتُ: اسم ثلاثی مزید، مصدر، مفرد، مؤنث مجازی، از مادّه (تجر)، سالم، معرفه به اضافه، معرب، جامد، منصرف، غیرمتصرف

هُمْ: ضمیر متصل مجروری، جمع مذکر غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

مَا: حرف نفی، مبنی، غیرعامل

كَانُوا: فعل ماضی، جمع مذکر غائب، ثلاثی مجرد از مادّه (کون)، معتل(اجوف واوی)، مبنی، لازم، معلوم، متصرف
[در اصل (کَوَنُوا) بوده که حرف عله متحرک ماقبل مفتوح قلب به الف شده(کانُوا)]

مُهْتَدِينَ: اسم ثلاثی مزید، جمع مذکر از مادّه (هدی)، ناسالم و معتل(ناقص یایی)، نکره، معرب، مشتق(اسم فاعل)، منصرف، متصرف
[در اصل (مُهتَدیین) بوده که در اثر التقاء ساکنین حرف علّه حذف شده است (مهتدین)]

ترکیب

أُولَئِكَ: اسم اشاره، مبنی بر فتح، محلاً مرفوع، مبتدا

الَّذِينَ: اسم موصول، مبنی بر فتح، محلاً مرفوع، خبر (اولئک)

اشْتَرَوُا: فعل ماضی، مبنی بر ضم
ضمیر بارز (واو)، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

الضَّلَالَةَ: مفعول‌به برای اِشتَرَوا و منصوب، علامت نصب: فتحه ظاهری

بِـ: حرف جر، مبنی بر کسر، محلی از اعراب ندارد.

الْهُدَى: تقدیراً مجرور به حرف جر(بِ)، علامت جر: کسره مقدر
بِالهُدَی: جار و مجرور، متعلق به (اِشتروا)

فَـ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

مَا: حرف نفی، مبنی برسکون، محلی از اعراب ندارد.

رَبِحَتْ: فعل ماضی، مبنی بر فتح

تِجَارَتُ: فاعل برای رَبِحَت و مرفوع، علامت رفع: ضمه ظاهری

هُمْ: ضمیر متصل، مبنی بر سکون، محلاً مجرور، مضاف‌الیه برای (تِجارَتُ)

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

مَا: حرف نفی، مبنی برسکون، محلی از اعراب ندارد.

كَانُوا: فعل ماضی، از افعال ناقصه، مبنی بر ضم
ضمیر بارز و متصل(واو)، مبنی، محلاً مرفوع، اسم (کَانُوا)

مُهْتَدِينَ: خبر کَانُوا و منصوب، علامت نصب: یاء

اعراب جملات آیه «16»

1- أولئِکَ ….. الضَّلَالَةَ: جمله اسمیه، مستأنفه و محلی از اعراب ندارد.
2- اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ: جمله فعلیه، صله برای الّذین و محلی از اعراب ندارد.
3- مَا رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ : جمله فعلیه، عطف به صله و محلی از اعراب ندارد بنابرتبعیت
4- وَمَا كَانُوا مُهْتَدِينَ : جمله فعلیه، عطف به صله و محلی از اعراب ندارد.

سؤال: چگونه قرآن خسران و زیان را به تجارت نسبت داده است با اینکه در اصل تاجر زیان می‌بیند نه تجارت؟

باید گفت که این از باب اسناد مجازی و مجاز عقلی است و آن عبارت از اسناد دادن فعل به چیزی که با فاعل حقیقی همراهی می‌کند، می‌باشد، مثلاً تجارت با دو طرف معامله همراه است.

نکته بلاغی

1- کلمه (إشتَرَوا) در آیه مورد بحث، مجاز لغوی و به معنای استبدال، استعمال گردیده است؛ یعنی منافقین کسانی هستند که گمراهی را گرفته و هدایت را رها کرده‌اند، گویا هدایت را با گمراهی عوض می‌کنند و این مجاز مرشح است که به کلام ارزش والایی می‌دهد.
2- بین (إشتَرَوا) و (ضلالت) و (بیع) و (هدی) از فنون بلاغت، فنّ طباق به‌کار رفته است.

موضوع: افعال ناقصه

این افعال بر سر مبتدا و خبر می‌آیند و اعراب خبر را از رفع به نصب تبدیل می‌کنند ولی مبتدا به رفع خود باقی می‌ماند با این تفاوت که قبل از آمدن این افعال ابتدائیت عامل رفع مبتدا بود ولی اکنون عامل رفع آن، خود افعال ناقصه است؛ مبتدا را پس از آمدن این افعال اسم افعال ناقصه و خبر را خبر افعال ناقصه می‌نامند که عامل نصب افعال ناقصه نیز خود این افعالند.

انواع افعال ناقصه

(کَانَ، صَارَ، أَصبَحَ، أمسَی، أضحَی، ظَلَّ، بَاتَ، مَازَالَ، مَابَرَحَ، مَاانفَکَّ، مَافَتِئَ، مَادَامَ، لَیسَ)
نکته 1. گاهی بر سر مبتدا و خبر کلماتی می‌آیند که سبب تغییر اعراب آنها می‌شوند، این کلمات را نواسخ ابتدائیت می‌نامند که افعال ناقصه از این دسته‌اند.
نکته 2. جمله اسمیه با آمدن افعال ناقصه به جمله فعلیه تبدیل می‌شوند.
مثال: اَللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ
ترکیب: اَللّهُ: مبتدا و مرفوع به ضمه ظاهری/ غَفُورٌ: خبر اول و مرفوع به ضمه ظاهری/ رَحِیمٌ: خبر دوم و مرفوع به ضمه ظاهری
کَانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً
ترکیب: کَانَ: افعال ناقص و مبنی / اللّهُ: اسم کان و مرفوع به ضمه ظاهری/ غَفُوراً: خبر اول کان و منصوب به فتحه ظاهری/ رَحِیماً: خبر دوم کان و منصوب به فتحه ظاهری

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی