سوره بقره / آیه 9

تجریه

يُخَادِعُونَ: فعل مضارع، جمع مذکر غایب، ثلاثی مزید (مفاعله)، از ماده «خدع»، صحیح سالم، معرب، متعدی، معلوم، متصرف.

اللَّهَ: ال: حرف زائده لازمه، مبنی، غیرعامل، مختص اسم.
اللّهَ: اسم ثلاثی مجرد، مفرد مذکر، ناسالم، از ماده «وَلَهَ» (معتل مثال واوی) یا از ماده «اَلَهَ» (مهموزالفاء)، معرفه (علم)، معرب، جامد، منصرف، متصرف.

وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

الَّذِينَ: اسم موصول خاص، جمع مذکر، معرفه، مبنی، جامد، غیرمتصرف.

آمَنُوا : فعل ماضی، جمع مذکر غایب، ثلاثی مزید (اِفعال)، از ماده «أمن»، صحیح ناسالم (مهموزالفاء)، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف.
[در اصل «أَأمَنُوا» بوده، دو همزه کنار هم، اولی متحرک و دومی ساکن، تخفیف قلبی همزه صورت گرفته است.«آمنوا»]

وَ: حرف عطف یا حالیه، مبنی، غیرعامل.

مَا: حرف نفی، مبنی، غیرعامل.

يَخْدَعُونَ: فعل مضارع، جمع مذکر غایب، ثلاثی مجرد، از ماده «خدع»، صحیح سالم، معرب، متعدی، معلوم، متصرف.

إِلَّا: حرف استثناء (ادات حصر و قصر)، مبنی، عامل.

أَنْفُسَ: اسم، ثلاثی مزید، جمع (مکسر قلّه)، مؤنث مجازی، سالم، از ماده «نفس»، معرفه به اضافه، معرب، جامد، منصرف، متصرف.

هُمْ: ضمیر متصل (متصل به هر سه قسم کلمه)، جمع مذکر غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف.

وَ: حرف عطف یا استیناف، مبنی، غیرعامل.

مَا: حرف نفی، مبنی، غیرعامل

يَشْعُرُونَ: فعل مضارع، جمع مذکر غایب، ثلاثی مجرد، از ماده «شعر»، صحیح سالم، معرب، متعدی، معلوم، متصرف.

ترکیب

يُخَادِعُونَ: فعل مضارع و مرفوع، علامت رفع: ثبوت نون.
ضمیر بارز و متصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل.

اللَّهَ: مفعولٌ‌به، برای «یُخَادِعُونَ» و منصوب، علامت نصب: فتحه ظاهری

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلّی از اعراب ندارد.

الَّذِينَ: اسم موصول، مبنی بر فتح، محلاً منصوب، بنابرتبعیت، معطوف بر «اللّه».

آمَنُوا: فعل ماضی، مبنی بر ضمّ.
ضمیر بارز و متصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل.

وَ: حرف عطف یا حالیه، مبنی بر فتح، محلّی از اعراب ندارد.

مَا: حرف نفی، مبنی بر سکون، محلّی از اعراب ندارد.

يَخْدَعُونَ: فعل مضارع و مرفوع، علامت رفع: ثبوت نون.
ضمیر بارز و متّصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل.

إِلَّا: حرف استثناء، مبنی بر سکون، محلّی از اعراب ندارد.

أَنْفُسَ: مفعولٌ‌به برای «یَخدَعُونَ» و منصوب، علامت نصب: فتحه ظاهری.

هُمْ: ضمیر متصل مجروری، مبنی بر سکون، محلاً مجرور، مضاف‌الیه.

وَ: حرف عطف یا استیناف، مبنی بر فتح، محلّی از اعراب ندارد.

مَا: حرف نفی، مبنی بر سکون، محلّی از اعراب ندارد.

يَشْعُرُونَ: فعل مضارع و مرفوع، علامت رفع: ثبوت نون.
ضمیر بارز و متصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل.

اعراب جملات آیه «9»

1. یُخَادِعُونَ اللّهَ: الف) جمله فعلیه، جمله مستأنفه، محلّی از اعراب ندارد.
   ب) جمله فعلیه، حالیه برای فاعل «یَقُولُ»، محلاً منصوب.
   ج) جمله فعلیه، حالیه برای فاعل «مُؤمِنِین»، محلاً منصوب.
2. ءَامَنُوا: جمله فعلیه، صله برای «الذین»، محلّی از اعراب ندارد.
3. مَا یَخدَعُونَ: الف) جمله فعلیه، معطوف بر جمله یُخَادِعُونَ، محلّی از اعراب ندارد یا محلاً منصوب بنابر تبعیت.
   ب) جمله فعلیه، حالیه (حال برای فاعل «یُخَادِعونَ»)، محلاً منصوب.
4. مَا یَشعُرُونَ: الف) جمله فعلیه، معطوف بر «مَا یَخدَعُونَ»، محلّی از اعراب ندارد یا محلاً منصوب بنابر تبعیت.
   ب) جمله فعلیه، مستأنفه، محلّی از اعراب ندارد.

سؤال 1. چرا «أَنفُسَ» نقش مستثنی نگرفته است؟

زیرا استثنای مفرّغ[1] است و در استثنای مفرّغ، مستثنی نقشی را می‌گیرد که در جمله به آن نیاز است.

در اینجا فعل «یَخدَعُونَ» متعدی است و به مفعول احتیاج دارد. پس «اَنفُسَ» را به عنوان مفعولٌ‌به، فعل «یَخدَعُونَ» در نظر می‌گیریم.

سؤال 2. آیا باب «مفاعَلَه» همیشه معنای مشارکت می‌دهد؟

معنای غالبی باب «مُفاعَلَه» مشارکت است ولی معمولاً هرگاه از باب «مُفاعَلَه» فعلی به خداوند نسبت داده می‌شود به معنای ثلاثی مجرد آن است.[2]

نکته بلاغی

در تعبیر «یُخَادِعُونَ اللّهَ» از فنون بلاغت، فنّ استعاره تمثیلی به کار رفته است به خاطر این که در ظاهر ادعای ایمان کرده و در باطن کفر را کتمان می‌نمودند. لذا حال آن‌ها را در مقابل خداوند متعال به حال رعیّت‌هایی که قصد فریب سلطان و پادشاه خود را دارند، تشبیه می‌کند و اسم «مشبّهٌ‌به» را برای «مشبّه» به استعاره گرفته است و این از قبیل مجاز عقلی می‌باشد.[3]

موضوع: انواع استثناء

تعریف: خارج نمودن اسم واقع بعد از ادات شرط از حکم ماقبلش، استثناء نام دارد.

ارکان استثناء

1- مستثنی‎منه            2- مستثنی               3- ادات استثناء

ادات استثناء

1- حرف: إلاّ

2- فعل: لَیسَ ، لایکونُ

3- مردد بین اسم و فعل: خلا ، حاشا ، عدا.[4]

انواع استثناء

1- استثناء تام: مستثنی‌منه در آن ذکر شده است.

2- استثناء مفرّغ: مستثنی‌منه در آن محذوف است.

استثناء تام

1- متصل: مستثنی جزئی از مستثنی‌منه است.

2- منقطع: مستثنی جزئی از مستثنی‌منه نیست.

– هرکدام از استثناءهای متصل و منقطع به جملات مثبت و منفی تقسیم می‌شوند.

الف) استثناء مثبت: جمله استثناء با ادوات نفی و نظایر آن منفی نشده است.

ب) استثناء منفی: جمله استثناء متضمن نفی یا نظیر آن است.

مثال 1. «مَا جاءَ الطُّلاّبُ اِلاّ عَلیّاً».[5]

در مثال بالا، استثناء تام، متصل و منفی است؛ زیرا هم مستثنی‌منه (الطُّلابُ) موجود است (تام) و علی نیز جزئی از دانش‌آوزان است (متصل) و جمله استثناء متضمن معنای نفی است (منفی).

مثال 2. «رَکِبَ الطُّلاّبُ اِلاّ زیداً».[6]

در مثال بالا، استثناء تام، متصل و مثبت است؛ زیرا مستثنی‌منه (الطّلاب) موجود است (تام) و زید از جنس دانش‌آوزان است (متصل) و جمله، معنای نفی نمی‌دهد (مثبت).

مثال 3. «فَسَجَدَ المَلائِکَهُ کُلُّهُم اَجمَعُونَ * اِلاّ اِبلِیسَ اَبی اَن یَکُونَ مَعَ السّاجِدینَ».[7]

در این مثال، استثناء تام، منقطع و مثبت است؛ زیرا مستثنی‌منه (الملائکِهُ) موجود است (تام) و مستثنی (اِبلیسَ) از جنس مستثنی‌منه (الملائکه) نیست[8] (منقطع) و جمله معنای منفی نمی‌دهد (مثبت).

مثال 4. «مَا جاءَ المُسَافِرُونَ اِلاّ کُتُبَهُم».[9]

در این مثال، استثناء تام، منقطع و منفی می‌باشد؛ زیرا مستثنی‌منه (المُسافِرُونَ) در جمله موجود می‌باشد و مستثنی (کُتُبَهُم) از جنس مستثنی‌منه نیست (منقطع) و جمله متضمن معنای نفی است (منفی).

مثال 5. «مَا ذَهَبَ اِلاّ سعیدٌ».[10]

در این مثال، استثناء مفرّغ است؛ زیرا مستثنی‌منه در جمله موجود نمی‌باشد و محذوف است.

احکام استثناء به اِلاّ

1- وجوباً منصوب: هرگاه استثناء تام و مثبت باشد، واجب است که مستثنی منصوب شود.

مثال: «رَاَیتُ قَومِی اِلاّ سعیداً».[11]

در مثال بالا، «سَعیداً» واجب است که منصوب باشد.

2- جوازاً منصوب: هرگاه استثناء تام و منفی باشد، جایز است که مستثنی منصوب باشد یا حرکتش مطابق مستثنی‌منه باشد. (بدل از مستثنی‌منه).

مثال: «مَا جاءَ القومُ اِلاّ عَلِیّاً».[12]

در این مثال، «عَلیّاً» می‌تواند منصوب باشد یا جایز است از اعراب «القومُ» پیروی می‌کند. هر دو صحیح است.   «مَا جاءَ القومُ اِلاّ عَلِیٌّ».

3- بر حسب نیاز جمله (منصوب، مرفوع یا مجرور): هرگاه استثناء مفرّغ باشد، مابعد «اِلاّ» بر حسب آن چه جمله به آن احتیاج دارد، اعراب می‌شود. مانند اینکه «اِلاّ» در جمله وجود ندارد.

مانند: «مَا اَخطَأَ اِلاّ سَمیرٌ».[13]  (سَمیرٌ: فاعل برای «اَخطَأ» و مرفوع)

       «مَا سَمِعتُ اِلاّ المتکلِّمِینَ».[14]   (المتکلّمینَ: مفعولٌ‌به برای «سَمِعتُ» و منصوب)

       «مَا سَلَّمتُ اِلاّ عَلَی الفُصَحَاءِ».[15]    (الفَصحاء: اسم مجرور به حرف جرّ عَلی)[16]

---

[1] . در استثنای مفرّغ، مستثنی منه محذوف است.

[2] . زبان قرآن 1، صرف متوسطه، ص 102 و 103 .

[3] . البیان، ج 1، ص 394 .

[4] . ترجمه موسوعه النحو الصرف و الاعراب، ص 36 .

[5] . دانش‌آموزان نیامدند مگر علی.

[6] . دانش‌آموزان سوار شدند مگر زید.

[7] . پس همه فرشتگان بدن استثناء سجده کردند * مگر ابلیس که از اینکه با سجده‌کنان باشد، امتناء کرد. (30 و 31 / الحجر)

[8] . ابلیس جن هست و از جنس فرشتگان نیست.

[9] . مسافران نیامدند مگر کتابهایشان.

[10] . نرفت مگر سعید.

[11] . دیدم قوم خود را مگر سعید.

[12] . نیامد قوم مگر علی.

[13] . سمیر خطا نکرد.

[14] . نشنیدم مگر از سخنوران.

[15] . سلام نکردم مگر بر کسانی که زبان گویا دارند.

[16] . برگرفته از کتاب ترجمه موسوعه النحو و الصرف و الاعراب، ص 37 .

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی