سوره بقره / آیه 4

تجزیه

وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

الَّذِینَ: اسم موصول خاص، جمع مذکر، معرفه، مبنی، جامد، غیرمتصرف.

یُؤمِنُونَ: فعل مضارع، جمع مذکر غایب، ثلاثی مزید (افعال)، از مادۀ «أمن»، صحیح ناسالم (مهموز الفاء)، معرب، متعدی، معلوم، متصرف.

بِـ: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم.

مَا: موصول اسمی (غیرعاقل)، مشترک مبنی، جامد، معرفه، غیرمتصرف.

اُنزِلَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مزید(افعال) از ماده «نزل»، صحیح سالم، مبنی، متعدی، مجهول، متصرف.

اِلَی: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم

کَ: ضمیر متصل (به هر سه قسم کلمه)، مفرد مذکر مخاطب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف.

وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

مَا: موصول اسمی (غیرعاقل)، مشترک مبنی، جامد، معرفه، غیرمتصرف.

اُنزِلَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غایب، ثلاثی مزید (افعال) از ماده «نزل»، صحیح سالم، مبنی، متعدی، مجهول، متصرف.

مِنْ: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم.

قَبلِ: اسم(ظرف زمان)، ثلاثی مجرد، سالم، از مادۀ «قبل»، معرفه به اضافه، معرب، جامد، منصرف، متصرف.

کَ: ضمیر متصل (به هر سه قسم کلمه)، مفرد مذکر مخاطب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف.

وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

بِ: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم.

الأخِرَةِ: ال: حرف تعریف عهد ذهنی یا موصول اسمی، مبنی، غیرعامل، مختص اسم.
ءَاخِرَۀِ: اسم، ثلاثی مزید، مفرد، مؤنث مجازی، ناسالم(مهموزالفاء)، از مادۀ «أخر»، نکره، معرب، جامد یا مشتق (اسم فاعل)، منصرف، متصرف.

هُمْ: ضمیر منفصل، جمع مذکر غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف.

یُوقِنُونَ: فعل مضارع، جمع مذکر غایب، ثلاثی مزید(افعال)، از مادۀ «یقین»، معتل (مثال یایی)، معرب، متعدی، معلوم، متصرف.
[در اصل «یُیقِنُونَ» بوده، «یاء» ساکن ماقبل مضموم، قلب به «واو» می‌شود، «یُوقِنُونَ»]

ترکیب

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلّی از اعراب ندارد.

الَّذِینَ: اسم موصول، مبنی بر فتح، معطوف به الَّذینَ آیۀ قبل و محلاً مجرور بنابرتبعیت.

یُؤمِنُونَ: فعل مضارع و مرفوع، علامت رفع: ثبوت نون
ضمیر بارز و متصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل.

بِ: حرف جرّ، مبنی بر کسر، محلّی از اعراب ندارد.

مَا: اسم موصول، مبنی بر سکون، محلاً مجرور به حرف جرّ«بِ».

بِمَا: جار و مجرور، متعلَّق: یُؤمِنُونَ

اُنزِلَ: فعل ماضی مجهول، مبنی بر فتح.
ضمیر مستتر«هُوَ»، مبنی، محلاً مرفوع، نایب فاعل.

اِلَی: حرف جرّ، مبنی بر سکون، محلّی از اعراب ندارد.

کَ: ضمیر متصل مجروری، مبنی بر فتح، محلاً مجرور به حرف جر «اِلی».

اِلَیکَ: جار و مجرور، متعلّق: اُنزِلَ

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلّی از اعراب ندارد.

مَا: اسم موصول، مبنی بر سکون، محلاً مجرور به حرف جرّ«بِ».

اُنزِلَ: فعل ماضی مجهول، مبنی بر فتح.
ضمیر مستتر«هُوَ»، مبنی، محلاً مرفوع، نایب فاعل.

مِنْ: حرف جرّ، مبنی بر سکون، محلّی از اعراب ندارد.

قَبلِ: اسم مجرور به حرف جر«مِن»، علامت جرّ: کسره ظاهری

مِن قَبلِ: 1. جارومجرور، متعلّق: اُنزِلَ، مفعولٌ به باواسطه برای اُنزِلَ.

2. جار و مجرور، متعلّق: عامل مقدّر[1]، حال برای فاعل اُنرِلَ، محلاً منصوب

کَ: ضمیر متصل مجروری، مبنی بر فتح، محلاً مجرور، مضاف الیه برای «قَبل»

وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلّی از اعراب ندارد.

بِ: حرف جرّ، مبنی بر کسر، محلّی از اعراب ندارد.

الأخِرَةِ: اسم مجرور به حرف جرّ«بِ»، علامت جر: کسره ظاهری

بِالأخِرَةِ: جار و مجرور، متعلَّق: یُوقِنُونَ

هُمْ: ضمیر منفصل مرفوعی، مبنی بر سکون، محلاً مرفوع، مبتدا.

یُوقِنُونَ: فعل مضارع و مرفوع، علامت رفع: ثبوت نون.
ضمیر بارز و متصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل
(جملۀ فعلیه، خبر برای «هُم»، محلاً مرفوع

اعراب جملات آیه «4»

1- یَؤمِنُونَ…. مِن قَبلِکَ: جملۀ فعلیه، صله برای «الَّذِین»، محلّی از اعراب ندارد.

2- اُنزِلَ اِلَیکَ: جملۀ فعلیه، صله برای «ما» موصوله، محلّی از اعراب ندارد.

3- اُنزِلَ مِن قَبلِکَ: جملۀ فعلیه، صله برای «ما» موصوله دوم، محلّی از اعراب ندارد.

4- مِن قَبلِکَ: شبه جمله، جارومجرور با متعلقش، حال برای فاعل اُنزِلَ، محلاً منصوب.

5- بِالأخِرَۀِ هُم یُوقِنُونَ: جمله اسمیه، معطوف به «یُؤمِنُونَ»، محلّی از اعراب ندارد.

6- یُوقِنُونَ: جملۀ فعلیه، خبر برای «هُم»، محلاً مرفوع.

سؤال: «قَبل» معرب است یا مبنی؟

• «قَبل» ظرف زمان یا مکان، بر سبقت داشتن چیزی از چیز دیگری در زمان یا مکان دلالت می‌کند.
• «قَبل» در بعضی مواقع معرب است:

1- هرگاه مضاف‌الیه «قَبل» ذکر شده باشد؛

مانند: وَ سَبِّح بِحَمدِ رَبِّکَ قَبلَ طُلوعِ الشَّمسِ و قَبلَ غُرُوبِهَا. (طه/ 130)

«قَبلَ» ظرف زمان، مفعولٌ فیه و منصوب، متعلّق به فعل «سَبِّح».

2- هرگاه «قَبل» با حرف جرّ مجرور شده باشد؛

مانند: وَصِلتُ اِلَی المَدرسَۀِ مِن قَبلِ اَن یَحضَرَ المُعَلّم»

«قَبل» اسم مجرور به حرف جر «مِن».

3- هرگاه مضاف الیه «قَبل» حذف شده باشد و لفظش در نیت باشد؛

مانند: سَأَکافِئُکَ و اَکافئ زیداً و لکِن سَأَکافِئُکَ قَبلَ.

یعنی «قَبلَ مکافاۀِ زید»

«قَبل» ظرف زمان منصوب به فتحه ظاهری، متعلّق به فعل سَأَکافِئُکَ.

• «قَبل» مبنی بر ضمّ و محلاً منصوب است: هرگاه مضاف الیه «قَبل» حذف شده باشد و معنایش در نیت باشد؛

مانند: لِلّهِ الاَمرُ مِن قبلُ و مِن بَعدُ.

نکته بلاغی

1- تکرار «یُؤمِنُون بِالغَیبِ» در آیه (3) و «یُؤمِنُونَ بِمَا اُنزِلَ اِلَیکَ…» با وجود اینکه موصوف آنها یکی بوده، اسم موصول تکرار شده است، تکرار لفظی است نه معنوی و فایده آن رسوخ و نفوذ در ذهن مخاطب و تأثیر در عاطفه است.

2- نسبت ما بین «عِلم» و «یقین»، عام و خاص مطلق است زیرا «یقین» عادتاً بعد از شک می‌آید و «علم» برعکس آن است.

به عبارت دیگر: هر «یقین» علم است ولی هر علمی «یقین» نیست و نیز «یقین» از نتایج و صفات «علم» بوده ولی «علم» علّت و زمینه «یقین» است.

موضوع: اقسام متعلّق جارومجرور

• تعریف: جارومجرور، مُتَعلِّق و وابسته به فعل یا شبه فعل است که به آن «متعلّق» می‌گویند.

به عبارت دیگر جارومجرور از نظر معنا ضعیف می‌باشد و نیاز به یک تکیه‌گاه دارد تا معنا را با آن کاهل کند و تعیین متعلّق برحسب معنا می‌باشد.

انواع متعلّق

1- متعلّق موجود[2]

2- متعلّق محذوف

انواع متعلّق موجود

1- فعل: بر وقوع عملی یا تحقق حالتی در زمان مشخص دلالت می‌کند و بر سه نوع است:

الف) فعل ماضی؛    مانند: «صِراطَ الَّذِینَ اَنعَمتَ عَلَیهم.»

ب) فعل مضارع؛     مانند: «قُل اَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ.»

ج) فعل امر؛      مانند: «تَعَاوَنوا عَلَی البرِّ و التَّقوی.»

2– شبه فعل؛ مقصود اسم‌هایی هستند که در دلالت بر حَدَث (رویداد)، شبیه فعل‌ها می‌باشند؛ یعنی شبیه فعل عمل می‌کنند.

(شامل: مصدر، مشتقات، اسم جامد مؤوّل به مشتق، اسم فعل)

الف) مصدر (ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید)؛

مانند: «اِن تَرَکَ خَیراً الوَصیَّۀُ لِلوالِدَینِ»

لِلوَالِدَینِ: جارومجرور، متعلّق: الوَصِیَّۀُ (مصدر ثلاثی مجرد)

مانند: «فَرَضَ اللّهُ الایمانَ تَطهیراً مِنَ الشِّرک»

مِنَ الشِّرک: جارومجرور، متعلّق: تطهیراً (مصدر ثلاثی مزید)

ب) مشتقات (اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه، صیغه مبالغه، اسم تفضیل، اسم مکان، اسم زمان)؛

مانند: «اِنِّی جاعِلٌ فِی الاَرضِ خلیفۀً»

فی الارضِ: جارومجرور، متعلّق: جاعلٌ (اسم فاعل)

مانند: «اِلاّ عِبَادُکَ مِنهُمُ المُخلَصینَ»

مِنهُم: جارومجرور، متعلّق: المُخلَصینَ (اسم مفعول)

مانند: «اِنّ النَّفسَ لَاَمّارَۀٌ بِالسُّوءِ»

بِالسُّوءِ: جارومجرور، متعلّق: امّارۀٌ (صیغه مبالغه)

مانند: «اَنتَ اَکرَمُ مِن اَخیکَ»

مِن اَخیکَ: جارومجرور، متعلّق: اَکرَمُ (اسم تفضیل)

ج) اسم جامد مُؤوّل به مشتق: اسم جامدی که معنای مشتق می‌دهد.

مانند: «رَأَیتُ اَسَداً فِی الحَربِ»

فِی الحَربِ: جارومجرور، متعلّق: اَسَداً (اَسد به معنای شجاع به کار رفته که صفت مشبهه است)

د) اسم فعل؛ عبارت است از لفظی که از نظر معنا و عامل، جانشین فعل می‌شود و عوامل در آن تأثیری ندارند.

مقصود از قرار دادن و وضع اسم فعل مبالغه است.

اسم فعل از جهت معنا دارای سه قسم است:

1. دارای معنای ماضی

مثل:    هَیهَاتَ (بَعُدَ = دور شد)                       شَتَّانِ (شَتّ = جدا شد)

                           سَرعَانِ (اَسرَعَ = شتاب کرد)

مانند: «هَیهَاتَ هَیهَاتَ لِمَا تُوعَدونَ»               لِمَا: جارومجرور، متعلّق: هَیهَاتَ

2. دارای معنای مضارع

مثل:   آه (اَتَوجَعُ = درد می‌کشم)              اُفِّ (اتضَجَّرُ = بیزاری و نفرت و نارضایتی دارم)

مانند: «آه مِن قِلَّۀِ الزّادِ وَ طُولِ الطّریقِ»

مِن قِلَّۀِ: جارومجرور، متعلّق: آه.

3. دارای معنای امر

مثل: اِلَیکَ (اَبعَد = دور شو)                      عَلیکَ (اِلزَم = همراه باش)

                      آمّینَ (اِستَجِب = اجابت فرما)

مانند: «یا دُنیَا إلَیکَ عَنّی»

عَنِّی: جارومجرور، متعلّق: اِلَیکَ.

---

[1] . اعرابُ القرآن الکریم، ج 1، ص 39 .

[2] . در این آیه به توضیح انواع متعلّق موجود می‌پردازیم.

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی