سوره بقره / آیه 2

تجزیه

ذَلِكَ :اسم اشاره به دور، مفرد مذکر، معرفه، مبنی، جامد، غیرمتصرف.

ذا: اسم ثنایی، مفرد مذکر، معرفه، مبنی

لِ: لام بعید یا مؤکد در بعید

ک: کاف خطاب

الکِتَابُ: ال: حرف تعریف عهد ذهنی یا حضوری، مبنی، غیرعامل، مختص اسم

کِتَابُ: اسم، ثلاثی مزید، مصدر[1]، مفرد، مذکر(مجازی)، سالم، از ماده (کتب)، معرفه به ال، معرب، جامد، متصرف

لا: حرف نفی جنس، مبنی، عامل، مختص اسم.

رَیبَ: اسم، ثلاثی مجرد، مصدر، مفرد، مذکر، ناسالم (معتل، اجوف یایی)، از ماده «ریب»، نکره، معرب، جامد، منصرف، غیر متصرف.

فی: حرف جرّ، مبنی، عامل، مختص اسم.

هِ: ضمیر متصل (به هر سه قسم کلمه)، مفرد مذکر غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف.

هُدیً: اسم، ثلاثی مجرد، مصدر (سماعی)، مفرد، مذکر، ناسالم (معتل ناقص یایی)، از ماده«هدی»، نکره، معرب، جامد، منصرف، غیرمتصرف

لِـ: حرف جرّ، مبنی، عامل

المُتَّقِینَ: ال: موصول اسمی، مبنی، غیرعامل، مختص اسم

مُتَّقِینَ: اسم، ثلاثی مزید، جمع سالم، مذکر، ناسالم (معتل، مثال واوی و ناقص یای، لفیف مفروق)، از ماده «وقی»، معرفه به ال، مشتق (اسم فاعل)، منصرف، متصرف

[در اصل «مُوتَقِیِینَ» بوده، طبق قاعده ابدال باب افتعال، «واو» به «تاء» تبدیل و در «تاء» دوم ادغام می‌شود (مُتَّقِیِینَ)، حرف علّه متحرک، حرکتش را به ماقبل می‌دهد؛ (مُتَّقِیینَ)، در التقاء ساکنین حرف علّه حذف می‌شود (مُتَّقِینَ)]

لِلمُتَّقِینَ: جار و مجرور، متعلّق: هُدیً

ترکیب

ذلک: اسم اشاره، مبنی بر فتح، محلاً مرفوع، مبتدا

الکتاب: 1. عطف بیان برای «ذَلِک» و مرفوع بنابر تبعیت، علامت رفع: ضمه ظاهری

2. بدل کل از کل برای «ذَلِکَ» و مرفوع بنابر تبعیت، علامت رفع: ضمه ظاهری

3. خبر[2] برای «ذَلِکَ» و مرفوع، علامت رفع: ضمه ظاهری

لا: حرف نفی جنس (استغراق)، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

رَیبَ: اسم لای نفی جنس، مفرد، مبنی بر فتح، محلاً منصوب.

فی: حرف جرّ، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

هِ: ضمیر متصل مجروری، مبنی بر کسر، محلاً مجرور به حرف جرّ «فِی»

فِیهِ: جار و مجرور، متعلّق: عامل مقدّر (کائنٌ)، محلاً مرفوع، خبر برای لای نفی جنس

هُدیً: 1. خبر دوم برای «ذَلک» و تقدیراً مرفوع

2. حال برای ضمیر «هِ» در «فِیهِ» و تقدیراً منصوب

3. خبر[3] سوم برای «ذَلِکَ» و تقدیراً مرفوع

لِـ: حرف جرّ، مبنی بر کسر، محلی از اعراب ندارد.

المُتَّقِینَ: اسم مجرور به حرف جرّ «لِ«، علامت جرّ: یاء

اعراب جملات آیه 1 و 2

1- ذَلِکَ الکِتَابُ لا رَیبَ فیه: جمله اسمیه، جمله مستأنفه، محلی از اعراب ندارد.

2- لا رَیبَ فِیه: الف) جمله اسمیه، جمله خبریه (خبر اول ذَلِک)، محلاً مرفوع.

                         ب) جمله اسمیه، جمله حالیه[4]، محلاً منصوب.

3-  فِیهِ: شبه جمله، جار و مجرور با متعلقش، خبر برای لای نفی جنس، محلاً مرفوع.

4- لِلمُتَّقینَ: شبه جمله، جار و مجرور با متعلقش برای «هُدی» و محلاً منصوب یا محلاً مرفوع بنابر تبعیت.

سؤال: چرا «لِلمُتَّقِینَ» می‌تواند صفت برای «هُدیً» باشد؟

زیرا «هُدیً» نکره است و معمولاً بعد از نکرات، صفات می‌آید.

پس شبه جمله «لِلمُتَّقِینَ» می‌تواند با متعلقش، صفت برای «هُدیً» واقع شود.

نکته بلاغی

در تعبیر «هُدیً لِلمُتَّقِینَ» از فنون بلاغت، فنّ مجاز مرسل استفاده شده است. برای اینکه به افرادی «متّقی» گفته می‌شود که استعداد ایمان و تقوی را دارند و در پی رسیدن به حقیقت تقوی هستند. علاقه مجاز به اعتبار «ما یُؤَوّل» و با نظر به آینده می‌باشد، یعنی «متقین» افرادی هستتند که در پی تقوی می‌باشند اگرچه فعلاً تمامی شرایط آن را دارا نیستند.

موضوع: «لای نفی جنس»

تعریف: حرفی است که بر جمله اسمیه وارد می‎شود؛ آنگاه مبتدا را به عنوان اسم خود، منصوب و خبر را به عنوان خبر خود، مرفوع می‌کند و خبر را از جنس مابعدش صریحاً نفی می‌کند یعنی نفی عام.

مانند: «لارَجُلَ فِی البَیتِ؛ هیچ مردی در خانه نیست.»

شرایط عمل کردن لای نفس جنس

لای نفی جنس با سه شرط عمل نصب اسم و رفع خبر را انجام می‌دهد:

الف) اسم و خبر «لا» نکره باشد.

مانند: «لا زَیدٌ فِی الدّارِ و لا خَلیلٌ»

چون «زَید» معرفه است «لا» عمل نکرده و تکرار می‌شود.

ب) بین «لا» و اسمش فاصله‌ای ایجاد نشود.

مانند: «لا فِی الدّارِ رَجُلٌ و لا اِمرَأَهٌ»

بین «لا» و اسم آن فاصله ایجاد شده، پس «لا» عمل نمی‌کند و تکرار می‌شود.

ج) بر سر «لا» حرف جر نیاید.

مانند: «سَافَرتُ بِلا زادٍ»

چون بر سر «لا» حرف جر آمده، از عمل بازمانده است.

اعراب اسم «لا»:

هرگاه اسم «لا» مفرد[5] باشد، مبنی بر علامت نصب و محلاً منصوب است.

مانند: «لا رَجُلَینِ عِندَنَا»

رَجُلَینِ: مبنی بر علامت «یاء» و محلاً منصوب، اسم «لا»

هرگاه اسم «لا» مضاف یا شبه مضاف[6] باشد، منصوب است.

مانند: «لا بائعَ صُحُفٍ موجودٌ»

بائعَ: اسم «لا»، مضاف و منصوب

مانند: «لا راغباً فِی الشَّرِّ مَحمُودٌ»

راغِباً: اسم «لا»، عامل و متعلّق «فِی الشَّرِّ» و منصوب.

---

[1] . مصدر ثلاثی مجرد به معنای مکتوب یا مصدر باب «مُفاعله» به معنای مکاتبه می‌باشد.

[2] . اعرابُ القرآنِ الکریمِ، ج 1، ص 38 .

[3] . اِعرابُ القرآنِ الکریمِ، ج 1، ص 38 .

[4] . اعرابُ القرآنِ الکرِیمِ، ج 1، ص 38 .

[5] . مفرد در اینجا یعنی مضاف و شبه مضاف نباشد.

[6] . شبه مضاف، اسمی است که در مابعد خود، عامل است.

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی