سوره حمد / آیه 2

تجزیه

الْحَمْدُ: ال : جنس یا استغراق، مبنی، غیر عامل، مختص اسم. / حَمْدُ: اسم ثلاثی مجرد، مصدر، مفرد، مذکر، سالم، از ماده «حمد» معرب، معرفه به «ال»، جامد، منصرف، متصرف

لِلّهِ) لِـ : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم. / اللهِ ) ال :حرف زائده لازمه، مبنی، غیرعامل، مختص اسم.
اللّه: اسم، ثلاثی مجرد، مفرد، مذکر، ناسالم، ازماده «وَلَهَ» (معتل مثال واوی) یا از ماده «اَلَهَ» (مهموز الفاء)، معرفه(علم)، معرب، جامد، منصرف، متصرف

رَبِّ : اسم ثلاثی مجرد، مصدر، مفرد، مذکر، ناسالم (مضاف) از ماده «ربّ» معرب، معرفه به اضافه، جامد (اگر مصدر باشد) یا مشتق (اگر صفت مشبهه باشد) منصرف، متصرف

الْعالمین): ال :تعریف یا جنس یا استغراق، مبنی، غیرعامل، مختص اسم. / عَالَمِينَ :اسم، معرفه به «ال» مشتق، منصرف، متصرف ثلاثی مزید، اسم جمع، مذکر، سالم، از ماده «عالم»، معرب ختص اسم.

ترکیب

ٱلحَمدُ : ٱل : جنس و یا استغراق، مبنی بر سکون،مختص اسم، محلی از اعراب ندارد.
حَمدُ : مبتدا و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

لـِ : حرف جرّ، مبنی بر کسر، عامل ، محلی از إعراب ندارد.

ٱللّٰهِ : اسم جلاله ، مجرور به حرف جرّ ، علامت جرّ کسره ظاهری

لِلّهِ : جار و مجرور، متعلّق به عامل مقدر، خبر و محلاً مرفوع

رَبّ : اگر مصدر باشد : بدل از الله و مجرور بنابر تبعیت
اگر صفت مشبهه باشد : نعت برای الله و مجرور بنابر تبعیت
علامت جرّ کسره ظاهری

ٱلعالَمینَ : ٱل : حرف تعریف جنس و یا استغراق و یا عهد ذهنی خارجی، مبنی بر سکون، مختص اسم، محلی از اعراب ندارد.
عالَمينَ : مضاف إليه و مجرور ، علامت جرّ «یاء»

اعراب جملات

اَلحَمدَ لِلّهِ رَبِّ العالَمینَ: جمله اسمیه، مستانفه، محلی از اعراب ندارد.

لِلّهِ: شبه جمله، جار و مجرور با متعلق محذوف، خبر برای اَلحَمدُ و محلا مرفوع

موضوعات آیه

موضوع: مبتدا و خبر

تعریف مبتدا:

اسم مرفوعی است که در ابتدای کلام قرار می گیرد و حکمی به آن نسبت داده می شود.
مانند: ٱلعِلمُ حَیاةٌ.
«ٱلعِلمُ» مبتدا و مرفوع و «حَیاةٌ» حکمی است که به مبتدا نسبت داده شده است.

مبتدا غالباً معرفه است تا خبر دادن درباره آن مفید باشد لذا چنانچه نکره باشد و افاده‌ای نداشته باشد ،دراین صورت غالباً خبر ، مقدم می شود.

جایگاه مبتدا: ابتدای کلام است مگر اینکه نکره باشد که تحت شرایطی خبر بر آن مقدم می شود.

حکم مبتدا از نظر اعراب: همیشه مرفوع است.

اگر از کلمات معرب باشد : رفع آن به صورت اصلی یا فرعی (نیابتی)و یا تقدیری است.

اگر از کلمات مبنی باشد : رفع آن محلّی است.

مثال۱: ٱلعَقلُ مَنفَعَةٌ.
ٱلعَقلُ ،مبتدا و مرفوع. علامت رفع آن اصلی(ضمه ظاهری) است.

مثال۲: ٱلمُؤمِنونَ صادِقُونَ.
ٱلمُؤمِنونَ، مبتدا و مرفوع. علامت رفع آن فرعی ( واو) است زیرا جمع مذکر سالم است.

مثال۳: ٱلتَّقویٰ یُعِزُّ.
ٱلتَّقویٰ مبتدا و مرفوع. علامت رفع آن تقدیری است زیرا اسم مقصور است.

مثال۴: هٰذا مِن فَضلِ رَبِّي.
هٰذا ، مبتدا و محلا مرفوع . علامت رفع آن محلی می‌باشد زیرا اسم مبنی است.

نکته :گاهی مبتدا به صورت اضافه (همراه با مضاف الیه ) و گاهی همراه با تابع (صفت ،عطف بیان…) به کار می رود، لذا نباید مضاف‌إلیه یا تابعِ مبتدا را با خبر اشتباه گرفت.

مانند: زَکٰوةُ ٱلْقُدرَةِ ٱلإنصافُ.
«زَکٰوةُ» مبتدا و مرفوع و «ٱلقُدرَةِ » مضاف‌إلیه برای آن و «ٱلإنصافُ» خبر برای مبتدا می‌باشد .

تعریف خبر :

حکمی است که به مبتدا نسبت داده می شود.

انواع خبر:

1- خبر مفرد : منظور از خبر مفرد در مقابل جمله و شبه جمله می باشد و بر دو نوع است : جامد و مشتق

خبر مفرد جامد : خبری است که اسم جامد باشد.
مانند : نِسائُکُم حَرثٌ لَکُم .
دراین آیه «حَرثٌ» اسم جامدی است که خبرِ مفرد برای نساء واقع شده است.

خبر مفرد مشتق : خبری است که اسم مشتق (اسم فاعل ،اسم مفعول ،اسم تفضیل ،صفت مشبهه )باشد. مانند :إنَّما أنتَ نَذیرٌ

مطابقت مبتدا وخبر
اگر خبر مشتق باشد، در دو چيز با مبتدا مطابقت دارد:

۱. عدد ( مفرد، مثني و جمع )
مانند: ٱلمُعلِّمُ مُشفِقٌ / ٱلمُعلمانِ مُشفِقانِ

۲. جنس ( مذکر و مونث)
ٱلمُعَلِّمونَ مُشفِقُونَ / ٱلمُعَلِّمَةُ مُشفِقةٌ

اگر مبتدا و خبر هر دو معرفه باشند، ميان مبتدا و خبر، ضمير منفصل مرفوع مي آيد كه به آن ضمير فصل (عماد) گويند.
مانند : «هُم » در آیه «ٱلمُؤمِنونَ هُمُ ٱلمُفلِحُونَ»

2- خبر جمله : خبر جمله بر دو نوع است :

جمله اسمیه : وَ لِباسُ ٱلتِّقویٰ ذٰلِکَ خَیرٌ.
در این مثال جمله اسمیه «ذٰلِکَ خَیرٌ» که خود شامل مبتدا (ذٰلِکَ)و خبر (خَیرٌ) است ، خبر برای «لِباسُ» می‌باشد .

جمله فعلیه : وَ ٱللّٰهُ یَقضِی بِالْحَقِّ.
جمله فعلیه« یَقضِی » خبر برای ٱللّٰه و محلاً مرفوع است.

3- خبر شبه جمله : خبر شبه جمله نیز بر دو نوع است:

ظرف : یَدُ ٱللّٰهِ فَوقَ ٱیدِیهِم.
شبه جمله (ظرف) «فَوقَ» با متعلّق محذوفش، خبر برای «یَدُ» و محلا مرفوع

جار و مجرور : فِي قُلُوبِهِم مَرَضٌ.
شبه جمله(جارومجرور) «في قُلُوبِ» با متعلّق محذوفش ، خبر مقدم برای «مَرَضٌ» و محلا مرفوع

نکته: هرگاه خبر از نوع جمله و شبه جمله باشد اعراب آن محلی است.

طبق توضیحات مذکور در آیه ۲ سوره حمد

ٱلحَمدُ : مبتدای مفرد و مرفوع است و چون اسم معرب است رفع آن به صورت ظاهری می‌باشد.

لِلّهِ: جار و مجرور، با متعلق مقدر و محذوف (ثابِتٌ) و خبر از نوع شبه جمله و محلا مرفوع است.

موسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی