عناوین اصلی
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که بازگوکردن، نوشتن، نگاه کردن و گوش دادن به فضائل حضرت علی علیه السلام ، نوعی عبادت است و باعث آمرزش گناهان میشود. (بحار الانوار، ج4، ص164)
فضائل امیرمؤمنان علیه السلام در آیات قرآن
- امام باقرعلیه السلام در تفسیر آیه «وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَه…؛ خداوند به هر صاحب فضیلتی فضل او را (به تناسب کمالش) عطا میکند».(هود/3) فرمودند: مقصود از این آیه امام علی علیه السلام میباشد. (المناقب، ج3، ص98)
- راوی میگوید: روزی از امام باقر علیه السلام در مورد چند سؤال از مسائل قرآن اجازه گرفتم. حضرت فرمود: از هرچه میخواهی سؤال کن. پرسیدم معنی آیه شریفه: «هَذا صِراطٌ عَلی مُستَقیم» (حجر/41) چیست؟ امام فرمود: آن صراط علیبن ابیطالب علیه السلام می باشد. (ارجح المطالب، ص86)
- دربارۀ تفســیر آیه شــریفه «وَبِالنَّجم هُم یَهتَدون» (نحل/16) سؤال کردند که منظور از نجم چیست؟
امام فرمود: منظور از نجم امیرالمؤمنین علی علیه السلام اســت زیرا مانند ستارە در میان خلایق میدرخشد. (شواهد التنزیل، ج1، ص165)
- امام باقرعلیه السلام در تفســیر آیه «وَلَقَد صَرَّفنا لِلنّاسِ فی هَذَا القُرآن» (اسراء/89) فرمود: هدف این است که ما علی علیه السلام را در همه جای قرآن یاد کردیم و او نزد ما ذکر اســت (یاد او یاد خداست). با این وجود مردم از او فاصله گرفتند. (شواهد التنزیل، ج1، ص352)
- از ابوحمزه ثمالــی و او از امام باقرعلیه السلام نقل شده که: مقصود از «کفوراً»در قرآن کفران نعمت ولایت علی علیه السلام است که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم در غدیرخم ایشان را معرفی نموده است. (شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۵۲)
- در تفسیر آیه: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى؛ و هرکــس از یــاد من اعراض کند همانا (در دنیا) معیشــتش تنگ شــود و روز قیامت نابینا محشورش کنیم. (طه/ 124) هر کس ولایت علی علیه السلام را رها کند کر و کنگ وارد قیامت میشود. (شواهد التنزیل، ج1، ص379)
- در تفســیر آیه کریمه «وَالسَّابِقونَ السَّابِقون اولئِکَ المُقَرَّبون»(واقعه/10 و 11)آوردهاند که پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: منظور این آیه امام علی علیه السلام و شیعیان او هستند و آنها مقربان درگاه خدایند به خاطر احترامی که خدا برای آنها قائل شده است. (شواهد التنزیل، ج1، ص379)
- رســول خدا فرمود: «مَا فِی القُرآن فِیها «یَا أیُّها الَّذینَ آمنوا» اِلَّا علی رَأسُهَا وَقَائِدُهَا»؛ هر آیهای که در قرآن با «یَا ایُّها الَّذینَ آمنوا» «ای اهل ایمان» شروع شود، علی علیه السلام در بالاترین مرتبه و مقام پیشوایی آنان است. (مناقب خوارزمی، ص179)
- از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است: مثل علیبن ابیطالب علیه السلام در میان مردم مانند قل هوالله احد در قرآن است. (مناقب، ص70)
- از ابو بصیر از امام صادق علیه السلام درباره سخن خداوند «ذلِکَ الکِتابُ لا رَیبَ فیه هُدی لِلمُتَّقین»(بقره/2) نقل شده است که فرمود مقصود از کتاب، علی است که هیچ شکی در آن نیست که راهنمای پرهیزگاران است . ونیز منظور از متقین تنها شیعیان علی هستند. (تفسیر عیاشی و تفسیر علی بن ابراهیم قمی1/30 و شواهد التنزیل 1/67)
- «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّهَا…؛ سپس علم اسماء را همگى به آدم آموخت. بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست مىگویید، اسامى اینها را به من خبر دهید.» (بقره/31) امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمود: به خدا سوگند ما اسماء الحسنی و نامهای نیک خداوند هستیم و خداوند هیچ عملی را از بندگان خود نمیپذیرد مگر با معرفت و ولایت ما.(بحارالانوار، 25/5)
«فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ؛ سپس آدم از پروردگارش کلماتى دریافت داشت. (و با آنها توبه کرد.) و خداوند توبه او را پذیرفت. چرا که خداوند توبهپذیر و مهربان است».(بقره/31) از ابن عباس نقل است که گفت از رسول خدا روایت شد که آدم با چه کلماتی خدا را خواند و توبه کرد؟ رسول خدا فرمود آدم خدا را به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین خواند و از او در خواست توبه کرد و توبهاش پذیرفته شد. (غایه المرام 1/394 ، فردوس الاخبار 3/151 و در المنثور 1/147)
فضائل امیرمؤمنان علیه السلام در روایات
- «یا ایّها النّاس: سَلوُنیِ قَبْل أَنْ تَفقِدوُنی؛ ای مردم! پیش از آنکه مرا نیابید، آنچه می خواهید از من بپرسید» در بسیاری از منابع تاریخی و حدیثی معتبر اهل سنت مانند مستدرک حاکم، تفسیر ابن کثیر، روایاتی از حضرت علی علیه السلام نقل شده که می فرمود:« پیش از آن که مرا از دست بدهید از من بپرسید». همچنین طبری از آن حضرت نوشته که میفرمود: «اى مردم از من بپرسید، به خدا سوگند از اخبار آینده تا روز قیامت از من نمىپرسید مگر این که پاسخ گویم، از کتاب خدا بپرسید، به خدا قسم آیهاى در آن نیست مگر این که من مىدانم که آیا در شب نازل شده یا روز». در واقع چنین درخواستی از مردم نشان از فضل علمی مولا علیg دارد.
- امیرمؤمنان علی g فرمودند: «لَمَّا رَأَیْتُهُ قَدِ اخْتَارَ لِی دِینَ مَلَائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِی أَکْرَمَنِی بِهَذَا لَیْسَ یَنْسَانِی فَأَحْبَبْتُ لِقَاءَه؛ هنگامیکه دیدم او دین فرشتگان، فرستادگان و پیامبرانش را برای من انتخاب کرده، دانستم کسیکه این بزرگی را به من بخشیده، فراموشم نمیکند؛ پس دوستدار لقای او شدم». (التوحید صدوق، ص288)
- حضرت امیرمؤمنان علی g به منزلت نفس حضرت ختمی نبوت J است. آیه «وَ اَنفُسَنا و اَنفُسَکُم؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود» (آل عمران/61) مؤیّد آن است و در روایت «أَنتَ مِنِّی و أَنَا مِنکَ؛ تو از من هستی و من از تو هستم». (الکافی، ج8، ص228) نیز بر آن تأکید شده است.
- ولایت امیر مؤمنان علی g مایه کمال ایمان و اتمام نعمت الهی است. «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي؛ امروز دین شما را کامل ساختم و نعمت خود را بر شما تمام کردم». (مائده/3)
- امیرمؤمنان علی g با خوابیدن در بستر رسول گرامی J و نزول آیه 207 بقره، به کمال ایثار باریافت. «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ؛ برخی از مردم، جان خود را برای خشنودی خدا میفروشند و خدا نسبت به بندگان مهربان است».
- امیرمؤمنان علی g حق مدار بود، چنان که حق نیز علی محور بود: «یَدُورُ مَعَهُ حَیثُمَا دَار؛ حق میگردد هر جا که علی g میگردد». (الفصوص المختاره، ص135)
- درمیان فضائل امیرمؤمنان علی g روایتی است که در آن رسول خدا J میفرماید: «تمام درهای بازشونده به مسجد را ببندید، جز در خانه علیg ».
و این بدان معناست که دیگران، طهارت دائمی برای ورود به مسجد را ندارند اما علی g همواره طاهر است. شیـخ الاسلام « ابن حجـر عسقلانـی» در «فتـح البـاری ج۷ ص۱۴» میگوید: «بسیاری این روایت را نقل کردهاند و سندش قوی و معتبر است». (برگرفته شده از کتاب شریف الغدیر،ج ۳، ص ۲۱۱)
- هنگامی که امیرمؤمنان علی g درب قلعه خیبر را کَند فرمود: «وَ اللهِ مَا قَلَعتُ بَابَ خَیبَر وَ رَمَیتُ بِهِ خَلفَ ظَهرِی أَربَعینَ ذِرَاعاً بِقُوَّةٍ جَسَدِیَّةٍ وَ لَا حَرَکَةٍ غِذَائِیَّةٍ لَکِنِّی أُیِّدتُ بِقُوَّةٍ مَلَکُوتیّةٍ و نَفسٍ بِنُورِ رَبِّهَا مُضِئَة؛ به خدا سوگند من به قدرت بدنی و نیروی غذائی درِ خیبر را نکندم و چهل ذراع به عقب بیاندازم، بلکه از قدرت ملکوتی و جانی کمک گرفتم که به نور پروردگارم درخشان است». (الامالی، صدوق، ص514)
- بیت المال را هر از چندی جاروب میکرد و در آن نماز شکر اقامه مینمود که حقوق امت را ادا کردم: «إنَّ علیاً کان یَکنِسُ بیت المال کُلّ یَومِ جُمُعَةٍ ثُمَّ ینضَحُهُ بالماء، ثُمّ یُصَلّى فیه رکعَتین، ثُمَّ یقول: تَشْهدانِ لى یَوْمَ الْقِیامَة؛ علی g خزانه را هر روز جمعه جارو میزد و آب بر آن میپاشید؛ سپس دو رکعت نماز میخواند و سپس می گفت: روز قیامت برایم گواه است». (الغارات، ج1، ص31)
- «إِنَّا لَأُمَرَاءُ الْکَلَامِ وَ فِینَا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ وَ عَلَیْنَا تَهَدَّلَتْ غُصُونُه؛ ما امیران سخن هستیم، درخت سخن در ما ریشه دوانده و شاخه های آن برما سایه افکنده است». (نهج البلاغه، خطبه 233) امیر سخن، فرمانروای سکوت هم خواهد بود. کلام، نمادی از فعل است؛ یعنی ما فرمانروایان قیام و قعود، اعتراض و اعراض، معارضه و متارکه هستیم و بالأخره تمام فعل و ترک ما تحت رهبری ملکوتی ما انجام میگیرد و معصومانه است.
- امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ في هذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُورا» فرمود: هدف این است که ما علی علیه السلام را در همه جای قرآن یاد کردیم او نزد ما ذکر است. (یاد او یاد خداست) با این وجود مردم از او فاصله گرفتند.
حاکم حسکانی در کتاب خود از ابوحمزه ثمالی و او از امام باقر g نقل کرده که: مقصود از «کَفوراً» (اسراء/89) در قرآن کفران نعمت ولایت علی علیه السلام است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در غدیر ایشان را معرفی نموده است. (شواهد التنزیل، حاکم حسکانی حنفی، ج1، ص352)
- رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:«إذا جَمَعَ اللهَ اْلاَوَّلِینَ وَ اْلآخَرینَ وَ نَصَبَ الصِّراطِ عَلی جِسْرِ جَهَنَّمِ لَمْ یَجُزْها اَحَدٌ اِلاّ مَنْ کَانَتْ لَهُ بَرائَةٌ بِوِلایَةِ عَلِیِّ بْنِ اَبِی طالِبٍ؛ وقتی خداوند در روز قیامت همه خلق اولین و آخرین را حاضر کند و صراط را بر دوزخ نصب نماید و در آن روز احدی از صراط عبور نخواهد نمود جز آنهایی که در دست خود گذرنامه ولایت علی بن ابیطالب علیه السلام را داشته باشند». (کتاب 1001 فضیلت امیرالمؤمنین علی g. به نقل از ینابیع المودة،ص112)
- عمروبن ابی بکار از امام باقر علیه السلام نقل کرده است که ایشان فرمودند: دشمنان علی علیه السلام و کسانی که مقام او را در دنیا انکار میکردند چون در قیامت منزلت او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ببینند صورت هایشان سیاه میگردد… . (شواهد التنزیل، ج2، ص265)
- ابن عباس درباره تفسیر آیه کریمه «وَ السَابِقُونَ السَّابِقُون اُولئِک المُقَرَبُون…» (واقعه/10) گوید که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: این آیه اشاره به علی علیه السلام و شیعیان او دارد که پیشگام در رفتن به بهشت هستند. (شواهد التنزیل، ص215)
ابن حجر در صواعق و سبط بن جوزی در تذکره ذیل آیه «وَ السَابِقُونَ السَّابِقُون اُولئِک المُقَرَبُون…» آوردهاند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: منظور این آیه امام علی علیه السلام و شیعیان او هستند و «آنها» مقربان درگاه خدایند به خاطر احترامی که خدا برای آن ها قائل شده است. (این روایت را سیوطی در تفسیر الدر المنثور، ج6، ص 154 نیز آورده است.)
فضائل امیر مؤمنان علیه السلام در آینه نگاه اندیشمندان و بزرگان غیرشیعه
هر کس کمترین آشنایی با علی علیه السلام و تاریخ زندگی و سخنان و افکار او داشته باشد، به خوبی میداند که او یک انسان برتر است، او آیتی از آیات بزرگ حق است، او نسخه نادری از کتاب وجود انسان است و میداند نهج البلاغه او که پرتوی از وجود اوست نیز چنین است!
در ادامه از گواهی بسیار ارزنده غیرمسلمانان آشنا به سخنان علی علیه السلام یا غیر شیعیان فریفته مکتب آن بزرگمرد عالم انسانیت بهرهای می بریم تا در دلها بیشتر اثر کند و محاسن کلام ایشان آشکارتر شود. (ر.ک: پیام امام، ج1، صص27 و 28)
«جرج جرداق» نویسنده معروف مسیحی لبنانی:
«ای روزگار تو را چه میشد اگر تمام نیروهای خود را بسیج میکردی و در هر عصر و زمانی بزرگمردی به نام علی A» را بدان عقل و بدان قلب، بدان زبان و بدان شمشیر به انسانیت عطا میکردی؟». (منشور جاودانه، ج1، صص 15 و 16)
- «ایلیا پاولیچ پطروشفسکی» استاد تاریخ در دانشگاه لنینگراد:
«علی پرورده محمد J و عمیقاً به وی و امر اسلام وفادار بود… علی تا سرحد شور و عشق پای بند دین بود. صادق و رستگار بود، در امور اخلاقی بسیار خرده گیر بود و از نامجویی و مال پرستی به دور و بی شک هم مردی سلحشور و هم شاعر و تمام صفات لازمه اولیاء الله در وجودش جمع بود». (اسلام در ایران، پطروشفسکی، ص49 و 50)
- «شبلی شمیل» از پیشتازان مکتب مادیگری:
«پیشوا علی بنابیطالب بزرگ بزرگان، یکتا نسخهایست که شرق و غرب جهان، نه در گذشته و نه امروز، صورتی مطابق این نسخه ندیده است». (همان)
- «میخائیل نعیمه» نویسنده صاحب نظر و متفکر انسانی مسیحی عرب:
«اگر علی تنها برای اسلام بود چرا باید یک تن مسیحی به شرح زندگی او و تفحّص و دقّت در وقایع آن بپردازد(اشاره به جرج جرداق، مؤلف کتاب الامام علی صوت العدالة الانسانیه) و مانند شاعری شیفته، آن قضایای دلفریب و حکایات نغز و دلاوریهای شگفت انگیز را بیان کند؛ پهلوانیِ امام نه تنها در میدان حرب بود بلکه در روشن بینی و پاک دلی، بلاغت، سحر بیان، اخلاق فاضله، شور ایمان، بلندی همّت، یاری ستمدیدگان و ناامیدان و متابعت حق و راستی و بالجمله در همه صفات حسنه پهلوان بود». در جای دیگر می گوید:
«هیچ مورخ و نویسندهای هر اندازه هم که از نبوغ و رادمردیِ ممتاز، برخوردار بوده باشد نمیتواند قیافه کاملی از انسان بزرگی مانند پیشوا علی علیه السلام در مجموعهای که حتی دارای هزار صفحه باشد، ترسیم نماید و دورانی پر از رویدادهای بزرگ مانند دوران او را توضیح دهد.تفکرات و اندیشههای آن ابرمرد عربی و گفتار و کرداری را که میان خود و پروردگارش انجام داده است، نه گوشی شنیده و نه چشمی دیده است». (صوت العدالة الانسانیه، جرج جرداق، ص7)
برتری و سبقت علمی مولا علی علیه السلام چنان واضح و آشکار است که حتی آنان که سر در راه ولایت علی علیه السلام نگذاشته و عنوان شیعه را بر خود ندارند، در مواضع گوناگون بدان معترفاند.
- «فخر رازی» عالم بزرگ اهل سنت در کتاب تفسیر کبیر:
«هرکسی علی علیه السلام را امامِ دینش برگزیند، به یقین به دستاویزی استوار که آن را گسستن نیست چنگ زده است». (فروغ حکمت، ج1، ص52. برگرفته از مفاتیح الغیب، فخرالدین محمد بن عمر رازی، ج1، ص182)
- ابن ابی الحدید؛ شارح نهج البلاغه و از مطلع ترین علمای تسنن و متفکر در فلسفه و کلام و صاحب نظر در تاریخ اسلام:
«امتیازات انسانی علی علیه السلام از لحاظ عظمت و جلال و شهرت در آن حدّ اعلا است که شرح کردن و بحث و تفصیل دادن آنها ناروا و بیهوده است… من چه بگویم در حق مردی که دشمنانش نتوانستند عظمت ها و فضائل او را منکر شوند و همه آنان به برتری شخصیت او اعتراف نمودند».
«من چه بگویم درباره مردی که همه فضیلتها به او منتهی میشود و هر مکتب و هر گروهی خود را به او منسوب میسازند. آری اوست رئیس همه فضیلتها…» (شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج1، ص16 و 17. چاپ مصر1378)
- جار الله زمخشری، مفسر و ادیب نام آور اهل سنّت:
«به درستی که بنی امیه علی را بر روی منبرهایشان هفتاد سال لعن کردند، اما خدا جز بر رفعت و شرافت و فضیلت او نیفزود». (ربیع الابرار و نصوص الاخیار، زمخشری، ج2، ص335)
- «سبط بن جوزی» از خطبا و مورّخان و مفسران معروف اهل سنّت:
«خداوند امتیازات حلاوت و ملاحت و زیبایی و فصاحت را در وجود علی A جمع کرده، کلمهای از او ساقط نشده و حجّت و برهانی از دست نرفته است؛ تمام سخن گویان را ناتوان ساخته و گوی سبقت را از همگان ربوده است؛ کلماتی که نور نبوّت بر آن تابیده و افکار و عقول را حیران ساخته است».(تذکرة الخواص، باب6، ص128)
- احنف بن قیس نقل میکند که:
روزی بر معاویه وارد شدم و او انواع خوردنیهای چرب و شیرین را پیش رویم نهاد. من که یکی از این غذاها را نمیشناختم پرسیدم این چیست؟ معاویه گفت: «این خوراکها را از رودههای مرغابی و مغز قلم و روغن پسته و شکر سفید ساختهاند». با شنیدن این حرف گریستم و چون دلیل این گریه را پرسید، گفتم: «جزای فرزند ابی طالب با خداست؛ با جان خود چنان کرد که تو و غیر تو توان آن ندارید». معاویه پرسید او چگونه بود؟ گفتم: «شبی هنگام افطار بر حضرت امیر علیه السلام وارد شدم. به من فرمود: برخیز و با حسن و حسین شام بخور. سپس به نماز ایستاد. چون از نماز فارغ شد کسی را صدا زد تا انبانی را با خاتم ایشان مهر شده بود بیاورد. آنگاه از آن کیسه، نان جویی را خارج کرد و مجدد آن را بست و مهر کرد. به ایشان گفتم یا امیرمؤمنان شما را به بخل نمیشناسم؛ حال چرا درِ این کیسه را بستی؟ حضرت فرمود: این را از روی بخل نبستم؛ بلکه ترسیدم حسن و حسین علیه السلام آن را با روغن و چربی مخلوط کنند». احنف میگوید از امام پرسیدم آیا آنگونه طعام خوردن حرام است؟ امام پاسخ داد: «خیر، اما بر ائمه است که در خوردن و پوشیدن به ضعیفترین مردم اقتدا کنند و به چیزی که مردم توانایی داشتنش را ندارند، امتیازی نیابند…». (سبط بن جوزی، تذکرة الخلوص، ص106) فقر امیرمؤمنان نشانه بی تدبیری، کسالت و سستی نیست. او اقتصادیترین مرد مدینه و برترین کارآفرین این جامعه است. امروز نیز آثار چاههایی که به دست توانمند او حفر شده و به نام «آبار علی» (به معنای چاههای علی، منطقهای غالبا پوشیده از نخلستان در حدود 8 کیلومتری جنوب مدینه که در آن، چاههای آبی منصوب به امیرمؤمنان علیه السلام وجود دارد.) در کنار مسجد شجره قرار دارد باقی است. نمیتوان باور کرد که اوج فقر و غنا یا شجاعت و خوف در یک نفر و در یک زمان جمع شود. چگونه ممکن است کسی که در نهایت عقلانیت قرار دارد چنین شجاعانه و متهوّرانه دل به دریا بزند و صف مشکلات را در نوردد. باید گفت که علی علیه السلام مصداق انسان کامل است؛ زیرا انسان کامل کسی است که مجموعه صفات پسندیده به شکل متوازن در وجود او جمع شده است. (فروغ حکمت، ج1، صص 48 و 49)
اندیشمندان و صاحبنظرانِ زیادی از ادیان، فرق و مذاهب مختلف، در باب کمالات و اوصاف بیهمتای امیرمؤمنان علی علیه السلام لب به اعتراف گشودهاند. اینک که بیگانگان و حتی دشمنان، اینگونه از فضائل بیکران امیرمؤمنان علی علیه السلام دم می زنند، وظایف ما شیعیان که خود را رهرو راه مولایمان میدانیم بسی سنگینتر بوده و شایسته است که در جهت آشنایی، گسترش و عمل به معارف بلند علوی از سایرین پیشی بگیریم.
بدون دیدگاه