تفسیر سوره نور
مدرس: خانم سلامی
تاریخ: 1403/12/16 مصادف با پنجم رمضان المبارک 1446
موضوع: آیات 39 الی 43
توصیف وضع کافران و اعمال آن ها
نظر مفسران از ظلمت‌های سه گانه
تسبیح موجودات عالم
مراحل خطاب أَلَمْ تَرَ
در ادامه ارائه تفسیر سوره نور از سوی یکی از مدرسان تفسیرمؤسسه نورالیقین در روز پنجم ماه مبارک رمضان، ابتدا به بخشی از خطبه شعبانیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پرداخته شد.
…وَ احْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا عَمَّا لَا یَحِلُّ النَّظَرُ إِلَیْهِ أَبْصَارَکُمْ وَ عَمَّا لَا یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَیْهِ أَسْمَاعَکُمْ…
… زبان خود را از گفتار ناشایست نگاه دارید و دیدگان خود را از دیدن ناروا و حرام بپوشانید و گوش‌های خود را باز دارید از شنیدن آنچه نادرست است.
در ادامه این خطبه علی علیه‌السلام می‌فرماید: در این حال از جا برخاستم و عرض کردم، ای پیامبر خدا! برترین اعمال در این ماه چیست؟ حضرت فرمود: ای ابا الحسن! برترین اعمال در این ماه پرهیز از محرمات است.
آیه ۳۹
موضوع: اعمالی همچون سراب
وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ ۗ وَاللَّهُ سَرِيعُ الحساب
در آیه فوق، اعمال کافران به چه چیزی تشبیه شده است؟
خداوند برای فهم کلامش به بندگان از روش‌های مختلفی چون مثال استفاده می‌کند. در این آیه نیز می‌فرماید کافر و کسی که خدا را بر خویش ناظر نبیند، اعمالش مفید نیست.
سراب: در اصل از ماده سَرَب( بر وزن شرف) به معنی راه رفتن در سراشیبی است، به همین مناسبت «سراب» به تلألویی میگویند که از دور در بیابان‌ها و سراشیبی‌ها نمایان میشود و به نظر می‌رسد که در آنجا آب وجود دارد در حالی که چیزی جز انعکاس نور آفتاب نیست.
قیعه: به عقیده بعضی جمع «قاعه» به معنی زمین گسترده و وسیعی است که آب و گیاهی ندارد و به تعبیر دیگر به زمین‌های کویری میگویند که سراب نیز غالباً در آنجا به چشم می‌خورد.
خداوند مثال می‌زند که انسان تشنه در بیابان به دنبال آب می‌گردد و هر تلألو نوری را آب می‌پندارد و به دنبال آن می‌رود اما آنچه او دیده سراب است و تشنگی او را برطرف نمی‌کند و در واقع کاری بیهوده کرده است.
پس انسان کافر هنگامی که به سراغ آب می‌آید، چیزی نمی‌یابد؛ زیرا سراب دیده است و فقط خدا را نزد اعمال خود می‌یابد که سریع‌الحساب است و به‌سرعت اعمال او را حساب‌رسی می‌کند.
خداوند در آیه ۲۶۴ بقره مثال دیگری می‌آورد:
… مانند کسی که مالش را به ریا به مردم انفاق می‌کند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد که وصفش مانند سنگ سخت و خارایی است که بر آن [پوششی نازک از] خاک قرار دارد و رگباری تند و سخت به آن برسد و آن سنگ را صاف [و بدون خاک] واگذارد [صدقه ریایی مانند آن خاک است و این ریاکاران] به چیزی از آنچه انجام داده‌اند، دست نمی‌یابند.
آیه ۴۰
موضوع:ظلمات بر فراز ظلمات
أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ۚ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا ۗ وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ
در این آیه خداوند مثال دوم را بیان می‌کند و اعمال کافران را به ظلماتی شبیه می‌کند که در یک اقیانوس پهناور موج‌ها روی یکدیگر و بر فراز آنها ابر تاریک قرار گرفته است و به این ترتیب اعمال کافران ظلمت‌هایی است که یکی بر دیگری قرار گرفته است.
این ظلمت ناشی از عدم نور حقیقی ایمان در زندگی کافران است که بدون آن فضای حیات آنها تیره و تار و ظلمانی است.
منظور از ظلمت های سه‌گانه که در این آیه به آن اشاره شده چیست؟
بعضی از مفسران گفته‌اند این ظلمت‌ها عبارتند از: اعتقاد غلط، گفتار نادرست و کردار بد
بعضی دیگر گفته‌اند این ظلمت‌های سه‌گانه عبارت از مراحل جهل آنهاست.
نخست: نمی‌دانند.
دوم: نمی‌دانند که نمی‌دانند.
سوم: با اینکه نمی‌دانند، فکر می‌کنند که می‌دانند و این، همان جهل مرکب و مضاعف است.
اعجاز علمی آیه۴۰
آيه كريمه میفرمايد:«بحر لُجّیٍ:دريای ژرف» و امروزه اكتشافات جديد در واقع تصويری از آيه«ظلمات بعضها فوق بعض»تاريكی‌ها يكی بر فراز ديگری ارائه كرده است.
در واقع رنگ‌ها دارای هفت طيف است كه عبارت از: آبی، زرد، سبز، پرتقالی ( نارنجی پررنگ ) و قرمز … است که با فرو رفتن در آب، رنگ‌ها يكی بعد از ديگری ناپديد میشود.
به‌تدریج با فرو رفتن در اعماق آب و افزایش تاریکی، رنگ‌ها به ترتیب از بین می‌رود؛ ابتدا رنگ قرمز از بين می‌رود سپس نارنجی،زرد و … تا اينكه در عمق دويست متری رنگ آبی از بين می‌رودو در همه این مراحل به میزان تاریکی افزوده میشود تا اينكه در عمق دويست متری تاريكی مطلق حكمفرما میشود؛ اين قسمت آيه در واقع به همين مطلب اشاره می‌کند.
در این باره خداوند متعال میفرمايد: «موج من فوقه موج: امواج عظيمی كه بر فراز آن امواج عظيم ديگری قرار گرفته» علم نوين ثابت كرده است كه ميان لايه سطحی و زيرين آب فاصله وجود دارد و اين فاصله و جدايی به وسيله امواج پر شده است.امواج لايه زيرين كه تاريك است، ديده نمی‌شود اما امواج فوقانی قابل رؤيت است و گويا امواج بر هم انباشته شده و موج بر روی موج قرار دارد!
آیه ۴۱
موضوع: تسبیح موجودات عالم
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ ۖ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ
معنی جمله «ألَمْ تَرَ» چیست؟
به گفته بسیاری از مفسران به معنی «أَلَمْ تَعْلَمْ؛ آیا نمی‌دانی» است؛ زیرا تسبیح عمومی موجودات جهان چیزی نیست که با چشم دیده شود بلکه به هر معنی که باشد با قلب و عقل درک میشود اما از آنجا که این مسئله آن‌قدر واضح است که گویی با چشم دیده میشود، به «ألَمْ تَرَ» تعبیر شده است.
آیا همه مخلوقات خدا را تسبیح میگویند؟
بله؛ همه ذرات این عالم اعم از عاقل یا غیرعاقل و بی‌جان،همه دارای نوعی درک و شعور هستند و در عالم خود، خدا را حمد و تسبیح میگویند هرچند، ما به درک آن قادر نیستیم.
منظور از تسبیح و حمد همان چیزی است که ما آن را «زبان حال» می‌نامیم. یعنی مجموعه نظام جهان هستی و اسرار شگفت‌انگیزی که در هر یک از موجودات این عالم نهفته است، با زبان بی‌زبانی، با صراحت از قدرت و عظمت خالق خود و علم و حکمت بی‌انتهای او سخن میگویند.
علامه جوادی آملی می‌فرماید:شعور در پرندگان و برخی حیوانات دور از ذهن نیست؛ وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ
مثال مورچه یا هدهد در داستان حضرت سلیمان همه نشانه‌هایی بر وجود مقداری شعور در حیوانات است؛ بنابراین می‌توانیم، برای آنها زبان قال را قائل باشیم؛
یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الأَرْضِ
تفاوت تسبیح و تقدیس در چیست؟
هر چند به ظاهر تسبیح و تقدیس هم معناست اما باید توجه داشت که فرق لطیف و ظریفی میان آنهاست؛ زیرا تسبیح،تنزیه حق «عن النقص» است؛ در حالی که تقدیس، تنزیه حق «عن الکامل»است؛به این معنا که خدا منزه از آن است که کامل باشد بلکه اکمل است.
چرا در آیه فوق از میان همه موجودات جهان،بر تسبیح پرندگان،در حالت صافات تکیه شده است؟
پرندگان دارای ویژگی‌هایی هستند که چشم و دل هر عاقلی را به سوی خود جلب می‌کند؛ زیرا این اجسام سنگین بر خلاف قانون جاذبه،بر فراز آسمانها با سرعت زیاد و برق‌آسا حرکت می‌کنند، مخصوصاً هنگامی که بال‌های خود را صاف نگه داشته‌اند و بر امواج هوا سوار هستند.
آیه ۴۲
موضوع:مالکیت آسمانها و زمین
وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِلَى اللَّه الْمَصِيرُ
از آنجا که تسبیح عمومی موجودات دلیل بر خالقیت پروردگار است و خالقیت او دلیل بر مالکیت او نسبت به مجموعه جهان هستی و این مالکیت نیز دلیل بر آن است که همه موجودات به او باز می‌گردند، این آیه را در ادامه می‌آورد.
این احتمال در پیوند این آیه با آیه قبل وجود دارد که در آخرین جمله آیه گذشته سخن از علم خداوند به اعمال همه انسان‌ها و تسبیح‌کنندگان بود و در این آیه به دادگاه عدل او در جهان دیگر و مالکیت خداوند نسبت به همه آسمان و زمین و حق قضاوت و داوری او اشاره می‌کند.
مؤسسه نورالیقین
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی
بدون دیدگاه