سوره بقره / آیه 71

تجزیه

قالَ: فعل ماضی، مفرد مذکر غائب، ثلاثی مجرد از ماده «قول» معتل اجوف واوی، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

 إِنَّ : از حروف مشبهةبالفعل، مبنی، عامل

هُ: ضمیر متصل منصوبی، مفرد مذکر غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

يَقُولُ: فعل مضارع مفرد مذکر غائب، ثلاثی مجرد، از ماده «قول» معتل اجوف واوی، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف، در اصل یَقوُلُ بوده که واو متحرک ماقبل صحیح و ساکن، حرکتش را به ماقبل داده

إِنَّ: از حروف مشبهةبالفعل، مبنی، عامل

ها: ضمیر متصل منصوبی، مفرد مؤنث غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

 بَقَرَةٌ: اسم ثلاثی مجرد، مفرد، مؤنث، از ماده «بقر» سالم، نکره، معرب، جامد، منصرف، متصرف

 لا : حرف نفی، مبنی، غیرعامل

ذَلُولٌ : اسم ثلاثی مزید، مفرد، مشترک برای مذکر و مؤنث، از ماده «ذلّ» ناسالم، مضاعف، نکره، معرب، مشتق، صفت مشبهه، منصرف، غیرمتصرف

تُثيرُ: فعل مضارع، مفرد مؤنث غائب، ثلاثی مزید باب افعال از ماده «ثور» معتل اجوف واوی، معرب، متعدی، معلوم، متصرف

 الْأَرْضَ: ال: تعریف عهد ذهنی خارجی، مبنی، غیرعامل، مختص اسم.

ارض: اسم ثلاثی مجرد، مفرد مؤنث مجازی، از ماده «ارض» ناسالم، مهموزالفاء، معرفه به ال، معرب، جامد، منصرف، متصرف

 وَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

 لا: حرف نفی، مبنی، غیرعامل

 تَسْقِي: فعل مضارع، مفرد مؤنث غائب، ثلاثی مزید، باب افعال، از ماده «ثور» معتل و اجوف واوی، معرب، متعدی، معلوم، متصرف

 الْحَرْثَ: ال: تعریف عهد ذهنی، مبنی، غیرعامل، مختص اسم،

حرث: اسم ثلاثی مجرد، مصور، مفرد، مذکر، از ماده «حرث» سالم، معرفه به ال، منصرف، متصرف

 مُسَلَّمَةٌ : اسم ثلاثی مزید، مفرد، مؤنث، از ماده «سلم» سالم، نکره، معرب، مشتق، اسم مفعول، منصرف، متصرف

لا : حرف نفی جنس، مبنی، عامل، مختص اسم

شِيَةَ: اسم ثلاثی مجرد، مصور، مفرد، مؤنث، از ماده «وشیة» ناسالم، معتل، لفیف مفروق، نکره، معرب، جامد، منصرف، متصرف

 في : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

ها : ضمیر متصل مجروری، مفرد مؤنث غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

 قالُوا : فعل ماضی، مذکر مذکر غائب، ثلاثی مجرد،  از ماده «قول» معتل، اجوف واوی، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

الْآنَ : ال: زائده لازمه، مبنی، غیرعامل، مختص اسم

اسم ثلاثی مجرد، اسم زمان، مفرد، مذکر از ماده «لَئن» ناسالم، مهموز الفاء، اجوف یایی، معرفه به ال، مبنی، جامد، غیرمنصرف، غیرمتصرف

جِئْتَ: فعل ماضی، مفرد مذکر مخاطب، ثلاثی مجرد از ماده «جنئي» ناسالم، مهموز اللام، اجوف یایی، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

 بِ : حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

الْحَقِّ : ال: تعریف عهد یا ماهیت، مبنی، غیرعامل، مختص اسم

حق: اسم ثلاثی مجرد، مصور، مفرد، مذکر، از ماده «حقّ» ناسالم، مضاعف، معرفه به ال، معرب، جامد، منصرف، متصرف

 فَ: حرف استیناف، مبنی، غیرعامل

ذَبَحُو: فعل ماضی، جمع مذکر غائب، ثلاثی مجرد، از ماده «ذبح» صحیح، سالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

ها : ضمیر متصل منصوبی، مفرد مؤنث غائب، مبنی، معرفه، جامد، غیرمتصرف

 وَ : حرف عطف یا حالیه، مبنی، غیرعامل

 ما : حرف نفی، مبنی، غیرعامل

كادُوا : فعل ماضی از افعال مقاربه، جمع مذکر غائب، ثلاثی مجرد از ماده «کود» معتل اجوف واوی، مبنی، لازم، معلوم، غیرمتصرف

 يَفْعَلُونَ: فعل مضارع، جمع مذکر غائب، ثلاثی مجرد، از ماده «فعل» صحیح، سالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

ترکیب

قالَ: فعل ماضی، مبنی بر فتح، ضمیر مستتر «هو» مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

 إِنَّ : از حروف مشبهةبالفعل، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

هُ : ضمیر متصل مبنی بر ضم، محلاً منصوب، اسم انَّ

يَقُولُ: فعل مضارع مرفوع علامت رفع ضمه ظاهری، ضمیر مستتر «هو» مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

 إِنَّ : از حروف مشبهةبالفعل، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

ها : ضمیر متصل مبنی بر سکون، محلاً منصوب، اسم انَّ

 بَقَرَةٌ : خبر انَّ و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

لا : حرف نفی، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

ذَلُولٌ : نعت برای بقره و مرفوع بنابر تبعیت

 تُثيرُ : فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری، ضمیر مستتر هی، مبنی، مرفوع، فاعل

الْأَرْضَ : مفعول به و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

 وَ : حرف عطف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

لا : حرف نفی، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

تَسْقِي : فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ضمه مقدر، ضمیر مستتر «هی»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

الْحَرْثَ: مفعول به و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

 مُسَلَّمَةٌ : نعت برای بقرة و مرفوع بنابر تبعیت

 لا : حرف لای نفی جنس، منبی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

شِيَةَ: اسم لای نفی جنس و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

 في : حرف جر، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

ها : ضمیر متصل، مبنی بر سکون، محلاً مجرور به حرف جر «فی»

فیها: جار و مجرور، متعلق به عامل مقدر، خبر لا و محلاً مرفوع

 قالُوا : فعل ماضی، مبنی بر ضم، ضمیر متصل واوی، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

الْآنَ : اسم زمان، مفعول به و محلاً منصوب

جِئْتَ : فعل ماضی، مبنی بر سکون، ضمیر ممتصل «ت» مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

 بِ : حرف جر، مبنی بر کسر، محلی از اعراب ندارد.

الْحَقِّ : اسم مجرور به حرف جر «ب»، علامت جر کسره ظاهری

بِالْحَقِّ: جار و مجرور، متعلق به جِئتَ

 فَ: حرف استیناف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

ذَبَحُو: فعل ماضی، مبنی بر ضم، ضمیر متصل واو، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

ها: ضمیر متصل، مبنی بر سکون، محلاً منصوب، مفعول به برای «ذبحو»

 وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

 ما : حرف نفی، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

كادُوا: فعل ماضی، از افعال مقاربه، مبنی بر ضم، ضمیر متصل واو، مبنی، محلاً مرفوع، اسم «کادوا»

يَفْعَلُونَ: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون، ضمیر متصل واو، مبنی، محلاً مرفوع، خبر برای «کادوا» و محلاً منصوب

اعراب آیه 71

1. قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا: جمله فعلیه، مستأنفه و محلی از اعراب ندارد.
2. إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا: جمله اسمیه، مقول قول و محلاً منصوب
3. يَقُولُ : جمله فعلیه و محلاً مرفوع، خبر انَّ
4. إِنَّهَا بَقَرَةٌ:جمله اسمیه، مقول قول و محلاً منصوب
5. تُثِيرُ الْأَرْضَ : جمله فعلیه، بدل از بقرة و محلاً مرفوع یا نعت اول برای «بقرةٌ» و محلاً مرفوع
6. لَا تَسْقِي الْحَرْثَ : جمله فعلیه، عطف به «تثیر» و محلاً مرفوع، نعت دوم برای «بقرةٌ»
7. لَا شِيَةَ فِيهَا: جمله اسمیه، نعت سوم برای «بقرةٌ» و محلاً مرفوع بنابر تبعیت
8. فِيهَا: شبه جمله (جار و مجرور) با متعلق محذوف، خبر برای «لا» نفی جنیس و محلاً مرفوع
9. قَالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ: جمله اسمیه، مستأنفه و محلی از اعراب ندارد.
10. الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ: جمله اسمیه، مقول قول و محلاً منصوب
11. ذَبَحُوهَا: جمله فعلیه، مستأنفه و محلی از اعراب ندارد.
12. مَا كَادُوا يَفْعَلُونَ: 1. جمله فعلیه،عطف به مستأنفه و محلی از اعراب ندارد. 2. جمله حالیه و محلاً منصوب
13. يَفْعَلُونَ: جمله فعلیه، خبر «کادوا» و محلاً منصوب

موضوع: نواسخ (افعال مقاربه)

تعریف: ناسخ در نحو به کلمه ای می‌گویند که بر جمله اسميه بیاید و حکم آن را در معنا و اعراب تغییر دهد.

«کاد» و اخوات آن از جمله نواسخ هستند که نام دیگر آن، افعال مقاربه است.
«کاد» فعلی است که بر سر مبتدا و خبر در می آید و عمل «کان» را انجام می دهد، یعنی رافع اسم و ناصب خبر خود می‌باشد.

مثال ۱: «وَ ما کادوا یَفعلونَ»
نزدیک بود فرمان خدا را اجرا نکنند.

مثال ۲: «یکادُ البرقُ یَخطفُ اَبصارَهُم»
نزدیک است آن برق (رخشنده، روشنی) چشم‌های آنها را برباید.

شانزده فعل وجود دارد که عمل «کاد» را انجام می دهد و «اخوات کاد» نامیده می‌شوند و عبارتند از:
«کَرَبَ، اَوشَکَ، عَسیٰ، حَریٰ، اِخلَولَقَ، شَرَعَ، أنشَأ، طَفِقَ، أقبَلَ، عَلِقَ، أخَذَ، جَعَلَ، هَبَّ، اِبتَدَأ، قامَ، اِنبَریٰ»

فعل هایی که بر نزدیکی وقوع خبر دلالت می‌کنند، مانند: «کادَ، کَرَبَ، أوشَکَ»

فعل هایی که دلالت بر امید به وقوع خبر می‌کنند، مانند: «عسی ٰ، حریٰ، اخلولق»

فعل هایی که دلالت بر شروع در خبر می‌کنند، مانند: «شَرَعَ و بقیه افعال نامبرده»

شرط در خبر «کاد» آن است که:

1. مضارع باشد.

مثال: شرَعَ الشّاعرُ یَنشدُ
شاعر شروع به سرودن شعر کرد.

2. ضمیری را که به اسم، باز می گردد، رفع دهد.

مثال: کادَ البیتُ یَسقُطُ سقفُهُ.
نزدیک است سقف خانه ویران شود.

3. متأخر از اسم باشد.

مثال: کادَ البیتُ یسقطُ

نکته ۱: همه افعال مقاربه جامدند به جز «کاد و اوشک» که از اینها مضارع مشتق می شود.

نکته ۲: «عسی، اوشک، اخلولق» زمانی که به مصدر تشکیل یافته از«اَن» و فعل نسبت داده شوند، «تام» محسوب می‌شوند و مانند نواسخ عمل نمی‌کنند.

مثال: عسی اَن یَعودَ الرَّسولُ (عسی عَودُ الرَّسولِ)
امید است فرستاده باز آید.

در آیه ۷۱ سوره مبارکه بقره:
«کادوا» از افعال مقاربه و ضمیر «واو» اسم و جمله فعلیه «یَفعلونَ» خبر آن می‌باشد.

برگرفته از تدریس استاد ارجمند حسینی آل مرتضی و اساتید مجرب موسسه نورالیقین در کلاس صرف و نحو تخصصی (بر مبنای کتاب نحو متوسطه و مبادی العربیه ج ۴)

توجه : هرگونه نشر یا کپی‌برداری از تمام یا بخشی از پیام بدون ذکر نام کانال، اشکال شرعی دارد.

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی