حکمت هفتم: صدقه و تجسم اعمال

«الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ وَ أَعْمَالُ‏ الْعِبَادِ فِي‏ عَاجِلِهِمْ‏ نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ فِي آجَالِهِمْ؛ صدقه دادن دارویی ثمربخش است و کردار بندگان در دنیا، فردا در پیش روی آنان جلوه گر است».

ترجمه لغات

الصَدَقَة: «صدقه» از ريشه صدق و به معناي مالي است كه انسان براي تقرب به خدا داوطلبانه به بندگان او مي‌دهد. المصباح، ص 336، «ص د ق».

دَوَاءٌ: هر چیزی با آن معالجه می شود.(مفردات نهج البلاغه، سید علی اکبر بنایی قرشی، ج1، ص45)

مُنْجِحٌ: جمع مناجح و مناجیح: آنکه حاجت و نیاز او برآورده شده باشد.( فرهنگ ابجدی، ج1، ص868)

عَاجِل: دنیا

نُصْب: پیش رو

آجَال: آخرت

شرح اجمالی

 صدقه آثار و برکات فراوان دنیوی و اخروی به دنبال دارد و نشانه صدق ایمان و صداقت مومن است. به گواه آیات و روایات شفابخشی آن آشکار و نمایان بوده و در آخرت که عالم ظهور و بروز باطن ها و تجسّم اعمال انسان هاست و حقیقت اعمال پیش روی بندگان قرار می گیرد، مشاهده خواهیم کرد که صدقه  و تمام اعمال صادقانه چگونه باعث نجات متصدّقین خواهند شد. نام بردن از صدقه پیش از تجسم اعمال در این حکمت نورانی می تواند  تشویقی باشد تا انسان به پرداخت هر چه بیشتر و خالصانه تر صدقه ترغیب گشته و از ثمرات مادی و معنوی، فردی و اجتماعی و دنیوی و اخروی آن بهره مند گردد.

  مولای متقیان، حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این حکمت ماندگار به دو نکته مفید و ارزنده اشاره  می نماید: در بخش نخست، صدقه را دارویی ثمربخش معرفی کرده و در بخش دوم می فرماید که اعمال بندگان دراین جهان زودگذر، روز قیامت در جلوی چشمشان مجسم خواهد شد.

در ادامه توضیحات بیشتری درباره وسعت دایره صدقات و علت شفابخش بودن آن، فواید دنیوی و اخروی صدقه و تجسم اعمال می پردازیم تا مفاهیم نهفته در کلام  امیر بیان بیشتر برای ما آشکار گردد.

 بخش اول: صدقه

«الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ»

  انفاق و دستگیری از نیازمندان، یکی از آموزه های مکتب اسلام است و آیات و روایات، تأکید بسیاری بر آن دارند، از آن رو که انفاق کننده با اداء صدقات واجب و مستحبی، رضایت خداوند متعال را جلب می کند و از آثار دنیوی و اخروی فراوان آن بهره مند خواهد شد؛ البته صدقه به هر گونه بخشش گفته نمی شود، بلکه بخششی است که قصد قربت در آن باشد.( پیام امام، ج12، ص67) صدقه بر دو قسم است: مستحب و واجب. «هبه» یا بخشیدن مال به دیگری، اگر به‌ قصد قربت انجام شود، از صدقات مستحب است. صدقه واجب هم شامل مواردی چون زکات مال، زکات فطره و کفّارات می‌شود که واجب است پرداخت شوند. از علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام)، روایت شده که فرمود: بر شما باد به زکات؛ زیرا از پیامبر شما شنیدم که می‌فرمود: زکات پل اسلام است پس هر که آن را بپردازد، از پل گذشته و هر که نپردازد، ‌در زیر آن محبوس خواهد شد. زکات خشم خدا را خاموش می‌نماید. «علَیکم بالزّکوةِ فَانّی سمعتُ نبیّکم یقول: الزکوةُ قَنْطَرَةُ الاسلامِ فَمَن اَداها جازَ القَنطرةَ وَ مَنْ مَنَعَها احتُبِسَ دونَها وَ هی تُطفی غضَبَ الرَّبَّ.» (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ‌ج ۹۶، ص۱۵)

سوال) وسعت دایره صدقات به چه نحو قابل ترسیم است؟

صدقه در عرف مردم بیشتر به معنای دستگیری مادی از نیازمندان و مختص به کمک های مالی معرفی شده (هرچند مصداق بارز و کاملتر آن همین است.) در حالی که ممکن است فقر و نیاز اطرافیان در زمینه فرهنگی، علمی، تربیتی و … باشد؛ نه زمینه اقتصادی. در فرهنگ قرآن و اهل بیت علیهم السلام مصادیق بسیاری برای صدقه بیان شده که می تواند کارسازتر و راهگشاتر از صدقات مالی باشد.

ابن فهد حلى كه از علماى برجسته و دانشمندان مشهور شيعه است ميگويد صدقه پنج نوع است:

اول: صدقه مالى

جامعه داراي لايه ها و طبقاتي است كه قشر فقير و محروم يكي از آن هاست. اسلام براي رفع مشكل اين طبقه راهكارهايي دارد كه مهم ترين آن ها صدقه، انفاق، اطعام، زكات و خمس است: (إنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلفُقَراءِ والْمَسَاكينِ) (توبه/60) (جامعه در قرآن، جوادی آملی، ص 220)

دوّم: صدقه آبرو

به معنای شفاعت كردن نزد مردم براى حل مشكلات مشكل داران است، پيامبر فرمود: بهترين صدقه، صدقه زبان است، گفتند يا رسول الله صدقه زبان چيست؟ فرمود: گفتارى كه به آزادى اسيرى منتهى شود، و خون انسانى در امان بماند، و خيرى به برادر ديني ات برسد، و رنج و مشكلى از او برطرف كند.

سوم: صدقه عقل و رأى

 مشورت دادن صدقه عقل و رأی است، رسول خدا فرمود با دانش خود به برادر دينى خويش صدقه دهيد تا با اين صدقه به مقصد مثبت راه يابد و نظرى دهيد كه او را به صواب و برنامه هاى مفيد رهنمون گردد. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: «تَصَدَّقُوا على أخِيكُم بِعِلمٍ يُرشِدُهُ و رَأيٍ يُسَدِّدُهُ؛ با علمى كه برادر شما را ارشاد و نظرى كه او را راهنمايى مى كند ، به وى صدقه دهيد. (بحار الأنوار: ۵/۱۰۵ /۴۰)

چهارم: صدقه زبان

به معنای واسطه شدن بين مردم براى خاموش كردن آتش اختلاف و اصلاح ذات البين است. امام صادق(ع) می‌فرماید: صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللّه‏: إِصلاحٌ بَينَ النّاسِ إِذا تَفاسَدوا، وَتَقارُبٌ بَينَهُم إِذا تَباعَدوا؛ صدقه‌اى كه خداوند آن را دوست دارد عبارت است از: اصلاح ميان مردم هرگاه رابطه‏شان تيره شد و نزديك كردن آنها به يكديگر هرگاه از هم دور شدند. (كافى، الاسلامیه، ج2، ص209، ح1)

پنجم: صدقه علم

 یعنی بخشش علم به مردمى كه سزاوار آن هستند، و نشر و پخش آن به اهل استحقاق دانش است از رسول خدا روايت شده ياد گرفتن علم و ياد دادنش به مردم از موارد صدقه است و نيز آن حضرت فرمود: زكات علم ياد دادن آن به كسى است كه آن را نميداند.(کتاب عده الداعی .احمد بن فهد)

علاوه بر تقسیم بندی که ذکر شد اعمال زیادی را می توان نام برد که در روایات با عنوان صدقه از آنها یاد شده است. به نمونه هایی از آنها اشاره می شود:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :الكَلِمَةُ الطَّيِّبَةُ صَدَقةٌ، وكُلُّ خُطوَةٍ تَخطُوها إلى الصلاةِ صَدَقةٌ؛

سخن نيكو و پاكيزه صدقه است، و هر گامى كه به سوىِ نماز برمى دارى صدقه است .(بحار الأنوار : ۸۳/۳۶۹/۳۰ )

امام صادق عليه السلام :كانَ عليُّ بنُ الحسينِ عليهما السلام إذا أصبَحَ خَرَجَ غادِيا في طَلَبِ الرِّزقِ، فقيلَ لَهُ : يا بنَ رسولِ اللّه ِ ، أينَ تَذهَبُ ؟ فقالَ : أتَصَدَّقُ لِعِيالي ، قيلَ لَهُ : أ تَتَصَدَّقُ ؟ قال : مَن طَلَبَ الحَلالَ فهُو مِن اللّه ِ عَزَّ و جلَّ صَدَقةٌ علَيه؛ على بن الحسين عليه السلام صبح كه مى شد در طلب روزى بيرون مى رفت . به آن حضرت عرض شد : يا بن رسول اللّه ! كجا مى روى؟ فرمود : مى روم براى خانواده ام صدقه بياورم . عرض شد : آيا شما نيز صدقه مى گيريد؟ فرمود : هر كه در طلب روزى حلال بر آيد، آن روزى ، صدقه اى است از جانب خداوند عزّ و جلّ به او .(كافي: ۴ /۱۲/۱۱)

كنز العمّال ـ به نقل از ابو موسى ـ : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود :بر هر مسلمانى است كه صدقه بدهد . ابو موسى عرض كرد : اگر چيزى نداشت چه؟ فرمود : با دست خود كار كند و از دسترنجش هم خودش استفاده كند و هم صدقه دهد . عرض كرد : اگر نتوانست كار كند چه؟ فرمود : به نيازمندِ غمزده يارى رساند . عرض كرد : اگر اين كار را نكرد چه؟ فرمود : به كارهاى خوب فرمان دهد . عرض كرد : اگر اين كار را هم نكرد چه؟ فرمود : از بدى خوددارى كند ، كه براى او اين خوددارى نمودن صدقه است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :أمسِكْ لِسانَكَ؛ فإنّها صَدَقةٌ تَصَدَّقُ بها على نَفسِكَ؛ زبانت را نگه دار؛ زيرا اين كار صدقه اى است كه براى خودت مى دهى.(كافي : ۲/۱۱۴/۷ (

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كُلُّ مَعروفٍ صَدَقةٌ، و ما وَقَى بهِ المَرءُ عِرضَهُ كُتِبَ لَهُ بهِ صَدَقةٌ؛ هر كار نيكى صدقه است، و هر كارى كه انسان به وسيله آن آبرويش را حفظ كند، براى او صدقه نوشته مى شود. (بحار الأنوار: ۹۶/۱۸۲/۲۹ (

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: تَبَسُّمُكَ في وَجهِ أخيكَ صَدَقةٌ ، و أمرُكَ بِالمَعروفِ صَدَقةٌ، و نَهيُكَ عنِ المُنكَرِ صَدَقةٌ، و إرشادُكَ الرَّجُلَ في أرضِ الضَّلالِ لكَ صَدَقةٌ، و إماطَتُكَ الحَجَرَ و الشَّوكَ و العَظمَ عنِ الطَّريقِ لكَ صَدَقةٌ، و إفراغُكَ مِن دَلوِكَ في دَلوِ أخيك صَدَقةٌ .

 لبخند زدن تو به روى برادرت صدقه است ، امر به معروف تو صدقه است ، نهى از منكر تو صدقه است و نشان دادن راه به كسى كه راه بلد نيست صدقه است ، برداشتن سنگ و خار و استخوان از سر راه صدقه است ، و خالى كردن آب از دلو خود به دلو برادرت صدقه است ).كنز العمّال : ۱۶۳۰۵ (

سوال) از چه رو صدقه، دارویی شفا بخش نامیده شده است؟

صدقه در کلام امیر بیان دارو نامیده شده؛  همانطور که برای نجات از بیماری و حتی مرگ، دارو میتواند نقش مؤثر و احیاءکننده داشته باشد، صدقه نیز در نجات فرد و اجتماع، عهده دار نقشی مهم و بسزایست. در آیات و روایات شواهدی وجود دارد که مؤیّد درمانگر بودن صدقه است. از جمله:

دفع و رفع بلا

دفع بلا يعنى انسان كارى انجام دهد كه بلا را دور و یا رفع گرداند؛ مثل واكسنى كه انسان استفاده مى كند تا بيمار نشود. در واقع پيشگيرى است. رفع بلا آن جا است كه بلا آمده و بايد آن را برطرف كرد؛ مثل اين كه شخصى بيمار شده و بايد درمان شود. صدقه هر دو كار را انجام مى دهد. (برگرفته از توصیه ها، پرسش ها و پاسخ ها، آیت الله جوادی آملی)

امام باقر عليه السّلام می فرماید: « الْبِرُّ وَ الصَّدَقَةُ يَنْفِيَانِ‏ الْفَقْرَ وَ يَزِيدَانِ‏ فِي‏ الْعُمُرِ وَ يَدْفَعَانِ‏ عَنْ‏ صَاحِبِهِمَا سَبْعِينَ‏ مِيتَةَ سَوْء؛ احسان و صدقه ، فقر را مى زدايند و بر عُمر مى افزايند و هفتاد نوع مرگ دل خراش را از صاحب خود دور مى كنند .» (محجة البیضاء^.، ج2، ص109)

جلب دعا

جلب دعاي ولي خدا؛ از ثمرات گران قدر انفاق، بهره مندي از دعاي مستجاب خليفه خدا بر روي زمين است. آنان بدون اذن خدا دعا نمي كنند و دعايي كه به اذن خدا صورت گيرد، به طور قطع مستجاب است. پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و امام هر عصري در حق انفاق كنندگان دعا مي كنند كه اين دعا حداقل سه اثر برجسته دارد:

1. انسان را از ظلمات خارج كرده و نوراني مي كند؛ (هو الذي يصلّي عليكم وملائكته ليخرجكم من الظلمات إلي النور) (احزاب/43)
2. باعث تقرّب انسان به خدا مي شود؛ (ويتّخذ ما ينفق قرباتٍ عنداللّه وصلوات الرسول ألا انّها قربة لهم سيدخلهم اللّه في رحمته إنّ اللّه غفور رحيم) (توبه/99)
3. دعاي پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) باعث سكينه قلبي و آرامش روحي مؤمنان مي شود؛ (خذ من أموالهم صدقة تطهّرهم وتزكيّهم بها وصلّ عليهم إنّ صلوتك سكن لهم) (توبه/103) (شمیم ولایت، آیت الله جوادی آملی، صص 209 و 210)

همچنین فقیری که صدقه را می گیرد، برای پرداخت کننده آن دعا می کند و این امر میتواند در رفع گرفتاری، شفای امراض بدنی و عاقبت بخیری انسان مؤثر باشد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید:« دَاوُوا مَرْضَاكُمْ‏ بِالصَّدَقَةِ؛ بیماران خود را با صدقه درمان کنید». (غرر الحکم)

   امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: « يُسْتَحَبُ‏ لِلْمَرِيضِ‏ أَنْ‏ يُعْطِيَ‏ السَّائِلَ بِيَدِهِ وَ يَأْمُرَ السَّائِلَ أَنْ يَدْعُوَ لَه‏؛ مستحب است که مریض، با دست خود به فقیر صدقه دهد و امر شده است که فقیر برای او دعا کند». ( المحجة البيضاء فى تهذيب الإحياء، فيض كاشانى، ج2، ص109)‏

طهارت درونی

آدمی که اسیر دنیا و نفس و شیطان است برای آزادیش نیاز به تطهیر و تزکیه دارد. این تطهیر از نیت ها و محرک ها و انگیزه ها شروع می شود. اخلاص در نیت و تنها محرک بودن حق و تنها به انگیزه او حرکت کردن، می تواند انسان را از غیر او پالایش کند و او را آزاد نماید. این نیت خالص علامتی دارد و این محرک به دنبال خود حرکتی را ایجاد می کند این حرکت با آن محرک باید صدق و تطابق داشته باشد و به این حرکت برابر و مطابق آن نیت، صدقه می گویند و این صدقه چیزی است که نیت انسان را تثبیت می کند و او را به صلابت می رساند. دارویی است که انسان را در نیت ها و خواسته ها پیروز می دارد. و با این توازن عمل و نیت به طهارت و تزکیه و سَکَن و آرامش می رسد و از هر مرض و زشتی و عیبی پاک می شود. به همین علت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم امر می شود که:

«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا؛ تو از اموال مؤمنان صدقات را دریافت دار که بدان صدقات نفوس آنها را پاک و پاکیزه می‌سازی و رشد و برکت می‌دهی» (توبه/ 103) (علی و جاری حکمت، دفتر اول، صص 56 و 57)

بنابراین صدقه موجب تزکیه روح و از بین برنده امراض نفسانی  و رهایی از آتش دوزخ می باشد؛  اثرات سازنده اخلاقی- اجتماعی صدقه و تحولات ناشی از آن، چنان نمود و ظهور گسترده دارد که علاوه بر دریافت کننده آن شامل عطا کننده نیز می شود؛ مثلاً نوع دوستی، بخشش و انسانیت را در وجود آدمی پرورش می دهد و او را از رذایلی نظیر بخل، خودمحوری و کینه و شقاوت و … که بالاترین امراض هستند پاک می گرداند و از ناراحتی های روحی وجسمی رها می سازد؛ به همین علت است که مولا علی علیه السلام صدقه را دارویی منجح و اثربخش معرفی کرده اند.

جهل زدایی

جهل، درد بزرگی است که همواره روح، جسم و زندگی بشر را تهدید می کند و آموختن علم دوایی برای آن است. از آنجایی که آموختن علم به دیگری، صدقه محسوب می شود، می توانیم آن را دارویی شفابخش برای جهل بنامیم. اميرمؤمنان على ـ علیه السلام ـ فرموده است: «علم بياموزيد كه آموختن آن حسنه  و گفتگوى آن تسبيح و جستجوى آن جهاد و آموزش آن به كسى كه نمى‏داند، صدقه‏ است».(روضة الواعظين / ترجمه مهدوى دامغانى، ص: 31)

فرهنگ سازی

هر امر نیکی در درمان بیماریهای اجتماعی، فرهنگ سازی برای نجات از درد عقب ماندگی و داشتن زندگی سالم، مفید است؛ چراکه شخص، با عادت به خصایل نیکو، هم به درمان خود از رذایل اخلاقی اقدام می کند و هم در دیگران، تاثیر سازنده خواهد داشت.

  رسول خدا ـ صلی الله و آله ـ فرمود: «هر مسلمانى بايد، هرروز صدقه‏اى بدهد»، عرض شد: چگونه مى‏توان اين كار را انجام داد؟ فرمود: «كنارزدن آنچه باعث اذيّت است، از قبيل سنگ و چوب از ميان جاده، راهنمايى كسى و عيادت مريض، تشييع جنازه، امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر و جواب سلام دادنت، همه صدقه است».‏ (مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام / ترجمه تنبيه الخواطر، ص: 28)

سوال) اثربخشی صدقه در آخرت، چگونه در آینه آیات و روایات نمایان گردیده است؟

  صدقه، علاوه بر رفع دردهای دنیوی، در آخرت که متوفی به دستگیری نیاز شدیدتری دارد، به فریادش می رسد و (وسیله ای برای رفع گرفتاری های اخروی خواهد بود. (شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج8، ص9))

در این زمینه، احادیث و روایات بسیار است از جمله:

• خاموشی خشم پروردگار

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:« صَدَقَةَ السِّرِّ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ كَمَا يُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ؛ صدقه پنهانی، خشم پروردگار را خاموش می کند همانطور که آب، آتش را خاموش می کند».( سفینة البحار، ج5، ص83)

• سایه ای بر سر مؤمن

  پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید::« أَرْضُ‏ الْقِيَامَةِ نَارٌ مَا خَلَا ظِلَّ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ؛ زمین قیامت، همه آتش است؛ مگر سایه مؤمن، زیرا صدقه اش سایه بر او می افکند».( بحارالانوار، ج7، ص291 ـ المحجة البيضاء فى تهذيب الإحياء، فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى، ج2، ص109)‏

• آسانی حساب

امام صادق عليه السلام می فرماید: إنّ صَدَقَةَ الليلِ تُطفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ، و تَمحُو الذَّنبَ العَظيمَ، و تُهَوِّنُ الحِسابَ، و صَدَقةَ النَّهارِ تُثمِرُ المالَ، و تَزِيدُ في العُمرِ؛ صدقه شبانه ، خشم پروردگار را فرو مى نشاند و گناه بزرگ را پاك مى كند و حساب را آسان مى گرداند، و صدقه روزانه، مال و ثروت را به بار مى نشاند و عمر را زياد مى كند. (کافی ج4، ص 9)

• قبولی اعمال

امام کاظم (علیه‌السّلام) می فرماید: همانا مُهر قبول اعمال شما، برآوردن نیازهای برادرانتان و نیکی کردن به آنان در حد توانتان است و الا (اگر چنین نکنید)، هیچ عملی از شما پذیرفته نمی‌شود.

• آمرزش گناهان

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله

 إنَّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ لَيَضحَكُ إلى الرجُلِ إذا مَدَّ يَدَهُ في الصَّدَقةِ، و مَن ضَحِكَ اللّه ُ إلَيهِ غَفَرَ لَهُ؛ هرگاه انسان دست خود را به دادن صدقه دراز كند ، خداوند عزّ و جلّ به رويش لبخند مى زند و هر كه خدا بر او لبخند زند ، آمرزيده است.(كنز العمّال : ۱۶۱۶۶)

• راهیابی به رضوان الهی

وقتی به کشور دیگری سفر می کنیم، پول رایج آنجا وسیله داد و ستد است. بنابراین، ارز آن کشور را فراهم می کنیم تا دچار مشکل نشویم، چون ارز آنجا با داخل کشورمان متفاوت است.

در دنیا اغلب برای رسیدن به مقاصد و اهداف دنیوی، از پول و پارتی  و نفوذ اجتماعی و رفاقت و دوستان و بستگان استفاده می شود. اما در آخرت، هیچ گاه چنین اموری کارساز نیست و مایه تقرب و وسیله رسیدن به مقصود در آنجا «عمل صالح» است. کارهای خوب و عبادات و انفاق های مخلصانه در راه خدا، ارز دنیوی را به «ارز آخرتی» تبدیل می کنند و پس از مرگ به کارمان می آیند. ثروت، انسان را جاودان نمی سازد ولی کار نیک و خداپسندانه، حیات ابدی و رضوان الهی را به دنبال دارد. (درسهایی از نهج البلاغه، جواد محدثی، صص 320 و 321)

صدقه و انفاق در راه خدا از اعمال صالحی است که مصداق های زیادی دارد و زمینه نجات انسان در آخرت را فراهم می کند.

رسول خدا ( صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: هر کس یک نیاز مؤمنی را روا سازد، خداوند حاجت‌های فراوان او را روا سازد که کمترین آن بهشت باشد.

• ضبط صدقه توسط خداوند و رشد آن

خداوند متعال می فرماید: من همه عبادت ها را به غیر خود واگذار می کنم (به ملائکه دستور می دهم آنها را ضبط کنند) به جز صدقه که من با دست خود آن را می گیرم؛ اگر مرد یا زن مسلمانی یک خرما یا نصف آن را به عنوان تصدیق بدهد، من آن را می گیرم و مثل شما که کاشته های خود را تربیت می کنید، آن را رشد می دهم تا اینکه در روز قیامت، شخص صدقه دهنده آن را همانند یا بزرگتر از کوه احد می بیند. (الجواهر السّنیه فی الاحادیث القدسیه (کلیات حدیث قدسی)، صص695 ـ 696، شیخ حر عاملی ـ محمد بن حسن)

• تجارت با صدقه

امام علي عليه‌السلام: «إذا أملقتم فتاجروا الله بالصدقة؛ هر گاه تهيدست شديد با صدقه دادن، با خدا تجارت كنيد.» (حکمت 258 نهج البلاغه)

املاق به معناي تنگدستي است. هنگام رسيدن تهيدستي يا هراس از آسيب آن، بهترين درمان اين پديده تلخ، صدقه است، چون انفاق در راه خدا و به قصد قربت، تجارت سودآور است و نفع آن هم در دنياست و هم در آخرت، زيرا مستفاد از آيه (إنَّ اللهَ يَجزِي المُتَصَدِّقين) (یوسف/88) معناي جامعي است كه هر دو عالَم را دربرمي گيرد و نشان سودآوري چنين صدقه اي آن است كه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: «مَن يُعطِ باليد القصيرة يُعطَ باليد الطويلة؛ آن كس كه با دست كوتاه ببخشد، از دستى بلند پاداش گيرد.  اين حديث نيز مي تواند مستفاد از آيه (مَن جاءَ بِالحَسَنَةِ فَلَهُ عَشرُ أمثالِها) (انعام/160) باشد. بركات تجارت الهي در افزايش مال خلاصه نمي شود، بلكه صيانت ايمان نيز با صدقه تأمين مي گردد، چنان كه اميرمؤمنان فرمود: «سُوسُوا (شوبوا) إيمانكم بالصدقة و حصّنوا أموالكم بالزكاة؛ ايمان خود را با صدقه نگه داريد و داراييهاى خود را با دادن زكات حفظ كنيد.» (حکمت، 146) از اينجا مي توان گفت كه فضل مورد وعده خدا اختصاصي به دنيا ندارد، بلكه شامل پاداش معنوي آخرت نيز مي شود، چنان كه اختصاصي به افزايش مال در دنيا ندارد، بلكه ساير بركات دنيايي را هم دربر مي گيرد. (تفسیر تسنيم، جلد 12، صفحه 426)

با توجه به اینگونه آیات و روایات، به روشنی می توان به برکات و فواید اخروی صدقه پی برد.

بخش دوم: تجسم اعمال

وَ أَعْمَالُ‏ الْعِبَادِ فِي‏ عَاجِلِهِمْ‏ نُصْبُ أَعْيُنِهِمْ فِي [آجِلِهِمْ‏] آجَالِهِمْ.

  یکی از جلوه های عدل و قدرت الهی، تجسم اعمال دنیوی انسان در قیامت است و چون خداوند قادر و عادل مطلق است، بنده را به سزای کوچکترین عمل خیر و شر خود خواهد رساند. قرآن کریم در این باره می فرماید:« يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ؛ در آن روز، مردم در صورت گروههای گوناگون( از قبرها) بیرون می آیند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود، پس هرکس هم وزن ذره ای کار خیر کند آن را می بیند و هر که هم وزن ذره ای کار شر کند، آن را می بیند».(زلزال،6،7،8)

سوال) اعمال محو شده در دنیا چگونه در آخرت مجسم و مصور خواهد شد؟

از قرآن کریم، اخبار و روایات پیشوایان دینی چنین استنباط می شود که نه تنها انسان باقی است و جاوید می ماند، اعمال و آثار انسان نیز به نحوی ضبط و نگهداری می شود و از بین نمی رود و انسان در نشئه قیامت تمام اعمال و آثار گذشته خود را «مصور» و «مجسّم» مشاهده می کند. (مجموعه آثار استاد مطهری، ج2، ص527)

روزي براي انسان خواهد آمد كه كوچك ترين عمل و رفتار گذشته‌ي او مورد غفلت قرار نمي گيرد؛ (فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ )چون انسان به وسيله‌ي اعمال خود، ماهيت و حقيقت آينده‌ي وجود خويش را مي سازد و همه‌ي عقايد، اخلاق، رفتار، گفتار و نوشتارش در همه‌ي امور فردي، اجتماعي، سياسي، معيشتي، حكومتي، اقتصادي، فرهنگي و…، در اين سازندگي نقش دارد. آدمي در واقع، حقيقتي را براي خود مي سازد كه در اين عالم نمي توان به كُنه آن پي برد، امّا در آخرت، كاملا ً آن حقيقت آشكار مي شود.

ممكن است رفتار انسان در بعضي عرصه ها مورد توجه قرار نگيرد، ولي او بايد بداند كه از هيچ يك از عملكردهاي وي اغماض نمي شود؛ بلكه اعمال فردي و عبادي او و رفتارهاي او در صحنه هاي اجتماعي خواه سكوت ها و خواه ابراز نظرها، نرمي ها و تندخويي ها و موضع گيري هاي مختلف او در مسائل سياسي و… همگي با آخرت او مربوط است و در صحنه‌ي آخرت ظهور خواهد كرد. ( تفسیر تسنیم، ج8، ص379)

در این رابطه، ملاصدرا نخستین متفکری است که، نظریه تجسم اعمال را چونان حرکت جوهری و معاد جسمانی و دیگر اصول فلسفه خود، در نظام فلسفی خویش وارد کرد و بدان صورت ویژه عقلی – فلسفی بخشید. وی در این کار، هم از آیات و روایات بهره گرفت و هم از نظریه عرفانی تجسم اعمال، سود جُست. مبنای ملاصدرا در تبیین فلسفی نظریه تجسم اعمال، همانا «تأثیر و تأثر ذهن و عین، یا نفس و جهان واقع در یکدیگر» است. بر اساس این تأثیر و تأثر، هر پدیده بیرون ذهنی، در ذهن یا در نفس اثر می گذارد و هر صورت درون ذهنی یا هر صورت نفسانی نیز در واقعیت های بیرون ذهنی مؤثر می افتد. (الشواهد الربوبیه، ص ۴۵۷، ۴۵۸)

برای مثال غضب و خشم هرگاه برافروخته می‌گردد، هرچند در حقیقت مربوط به روح انسان و بعد ملکوتی (غرمادی) او است، ولی آثار آن در همین بدن عنصری نمایان می‌گردید خون او به جوش آمده صورتش سرخ می‌شود وحرارت فوق العاده ای بدنش را می‌سوزاند و این‌ها همه مربوط به جنبه ملکی و مادی او است بنابراین هیچ جای شگفت نیست که همین صفت ناپسند در سرای دیگر به صورت آتش دوزخ تجسم یابد و فرود غضب آلود را بسوزاند، و از همین‌جا می توان سایر صفات ناپسند و نیز ملکات حمیده را مورد مطالعه قرار داد، و نحوه تجسم اخروی و ترتیب آثار آنها را در سرای دیگر تصویر نمود. (سایت تخصصی فلسفه نو)

  انسان برای انجام عمل  بد و خوب، انرژی صرف می کند و متقابلاً انرژی تولید و پخش می کند. قانون پایستگی انرژی در علم شیمی می گوید، انرژی نه به وجود می آید و نه از بین می رود، بلکه از صورتی به صورت دیگر تبدیل می شود. از طرفی، همان گونه که ماده قابل تبدیل به انرژی است، انرژی هم قابل تبدیل به ماده است؛ یعنی اگر نیروها و انرژیهای پخش شده، بار دیگر متراکم شود و حالت جسمیت به خود گیرد، به صورت جسمی نمایان می شود. مسئله تجسم اعمال را می توان یکی از معجزات علمی قرآن محسوب کرد؛ در آن روزها که مسئله بقاء انرژی، تبدیل ماده به انرژی و بالعکس، مطلقاً در بین دانشمندان مطرح نبود، با صراحت در آیات و روایات عنوان شده بود.(رک: پیام قرآن، آیة الله مکارم شیرازی، ج6، ص 139) 

سوال) میان اعمال انسان در دنیا و جزای آنها درآخرت چه نوع رابطه ای وجود دارد؟

رابطه عمل و جزا در آخرت نه قراردادی است و نه از نوع رابطه علّی و معلولی؛ بلکه در آنجا رابطه «عینیت» و «اتّحاد» حکمفرماست؛ یعنی آنچه در آخرت به عنوان پاداش یا کیفر به نیکوکاران و بدکاران داده می شود تجسم خود عمل آنهاست. یعنی انسان عیناً همان چیزهایی را که پیش فرستاده است خواهد داشت. مثل کسی که در سفر اشیایی را خریداری کرده و پیش از خود به وطنش می فرستد او باید دقت کند، زیرا وقتی از سفر برگشت در بسته بندی های پستی ای که فرستاده است همان چیزهایی است که خودش تهیه کرده است؛ ممکن نیست نوعی کالا پیش فرستد، و هنگام بازگشت به نوعی دیگر دست یابد.

آنچه در آخرت به آدمی می رسد، تجسم عمل اوست.  نعیم بهشتی و عذاب دوزخی همان چیزهایی است که آدمی خودش آماده کرده و فرستاده است، الّا اینکه در این دنیا آنها را نمی شناسد ولی وقتی پرده کنار رود تجسم و تمثل پیدا کرده و شناخته خواهند شد؛ این مضمون آیات بسیاری از قرآن کریم است که می فرماید روز قیامت خدا به شما خبر می دهد که چه می کردید؛ یعنی اکنون خبر ندارید که چه کار می کنید، روز رستاخیز از کار خویش باخبر شده و کردار خود را خواهید شناخت. (ر.ک: مجموعه آثار استاد مطهری، ج1، صص230 تا 233)

هم چنین در قیامت در کنار تجسم اعمال، تجسم و تبلور نیت ها و ملکات نفسانی را نیز داریم، که صورت حقیقی انسان بستگی به همان نیت ها و خصلت ها و ملکات نفسانی او دارد. انسان ها گرچه به لحاظ ظاهری همه صورت انسان دارند، ولی به لحاظ صورت باطنی، انواع گوناگونی دارند. در دنیا هر ملکه ای برای انسان حاصل شود، در آخرت به صورت مناسب با آن محشور می شود. انسان به لحاظ اخلاق و ملکاتش یا فرشته است یا چهارپا (بهیمه) یا درنده و یا شیطان. هرگاه شهوت و غضب بر او غلبه کند و اعمال او پیوسته از این دو غریزه صادر گردد صورت اخروی او چارپا یا درنده است و اگر مکر و حیله حکمران وجود او و کارهای او باشد، صورت اخروی وی شیطان است و اگر اخلاق پسندیده در نفس او رسوخ کند به صورت زیبایی و فرشته تمثل خواهد یافت. (ر.ک: حکمت متعالیه، ج8، صص105-107)

شواهد قرآنی

«…ثُمَّ تُوَفّى کُلُّ نَفْس ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ؛ سپس به هر کس، آنچه را فراهم کرده (و انجام داده) است به طور کامل داده مى شود و به آنها ستم نخواهد شد.» (آل عمران/161)

«یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْس ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْر مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوء تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعیداً…؛ روزى که هر کس، آنچه را از کار نیک انجام داده، حاضر مى بیند؛ و آرزو مى کند میان او، و آنچه از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانى زیادى باشد….» (آل عمران/30)

«…وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لایَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً؛ و آنچه انجام داده ‏اند (مقابل خود) حاضر مى‏ یابند و پروردگارت به هیچ‏‌کس ستم نمى ‏کند.» (کهف/49)

ذیل آیه گواه آن است که در قیامت خود اعمال حاضر می شوند، نه نامه های اعمال یا جزای آنها، زیرا حضور خود عمل برای اثبات نفی ظلم از پروردگار واضح تر است. (ر.ک: المیزان، ج13، ص325)  ( ر.ک: قرآن و مسئله معاد، علیرضا اسعدی، صص196-201)

شایان ذکر است که اعمال نیک و بد، علاوه بر تجسم، توان سخن گفتن هم دارند؛  در حدیثی آمده است: چون مرد داخل قبر می شود، نماز طرف راست و زکات سمت چپش  می ایستند و احسان بر سرش سایه می افکند و صبر در طرفی دورتر از آنها است، چون دو فرشته ای که متصدی سؤال از آن مرد هستند، وارد می شوند، صبر به نماز و زکات و احسان می گوید: مواظب رفیق خود باشید و اگر نتوانستید عذاب را از او دور کنید، من به تنهایی از او دفاع می کنم و عذاب را از او برطرف می کنم. از حدیث فوق استفاده می شود که  ملکات، علاوه بر تجسم، دارای نطق و شعور نیز هستند.( آرام بخش دل داغ دیدگان( ترجمه مسکن الفؤاد)، شهید ثانی، زین الدین بن علی، ص113)

سخن آخر

با توجه به آیات و روایات و مطالبی که بیان شد می توانیم نتیجه بگیریم که صدقه، تنها مالی نیست و تقریبا می توان گفت که همه اعمال نیک ما اگر نیت الهی داشته باشند و نفعی برسانند می توانند صدقه محسوب شوند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كلُّ مَعروفٍ صَدَقةٌ إلى غَنِيٍّ أو فَقيرٍ؛  هر احسانى، به توانگر يا به تهيدست ، صدقه است. (الأمالي للطوسي : ۴۵۸/۱۰۲۳)

شاید به همین علت است که امیرمؤمنان علی علیه السلام در این حکمت نورانی به صدقه اشاره کرده و آن را دارویی اثربخش معرفی می کند، چرا که هر کار خوب و احسانی صدقه است و  صدق در هر کاری باعث قبولی و رشد آن عمل می شود و برکات فراوانی در دنیا و آخرت به همراه دارد وحقیقت آن، زمانی که  اعمال تجسم پیدا می کنند نمایان می گردد و همچون دارویی شفابخش باعث تسکین و آرامش روحی و جسمی  انسان می شود و او را نجات می دهد.

سند حکمت: این حکمت ادامه وصایای امام علی علیه السلام به مالک اشتر است که ابن شعبه حرانی با مختصری اختلاف نقل کرده است. مصادر نهج البلاغه و أسانیدة، ج4، ص90.

موسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی