راهکار عملی برای مدیریت مؤسسات قرآنی
یک موسسه قرآنی معمولا متشکل از افراد ذیل است که زنجیر وار به هم وصل شده اند:
1-مدیر
2-هیئت مدیره و امنا
3-اساتید و مربیان
4-دانش پژوهان
1- مدیر
می توان شرح فعالیت های یک مدیر را در سه مرحله خلاصه نمود :
• مرحله اول : خودسازی
پیامبران الهی قبل از انجام رسالت هدایت، ابتدا در وجود خویش به اصلاح و هدایت دست یافته بودند و در حقیقت، آنچه را تبلیغ می کردند که ابتدا در درون خود به ظهور رسانده بودند. حضرت امام خمینی هم به عنوان مسبب پیدایش انقلاب اسلامی از این قاعده مستثنا نبود، و لزوم خودسازی و اسلامی بودن را قبل از حرکت بیرونی ضروری می داند.
مدیر یک موسسه قرآنی در گام نخست باید به خودسازی بپردازد و از کلام خدا و تفسیر قرآن کریم استفاده نماید تا خود را قوی سازد.
از حضرت امام علی(ع)چنین نقل شده است: «هر کس خویش را پیشوای دیگران قرار داد، باید اصلاح خویش را بر اصلاح دیگران مقدم بدارد و پیش از آن که مردم را با زبان خود دعوت نماید، با سیرت و رفتار خود دعوت کند. کسی که معلم و ادب کننده خویشتن است، به احترام سزاوارتر است از کسی که معلم و مربی مردم است.»
خودسازی و تهذیب نفس از جمله مسائلی است که در شریعت مبین اسلام بسیار به آن سفارش شده است و تحقق هدف آفرینش انسان و به کمال رسیدن او نیز جز از طریق خودسازی و تهذیب نفس میسر نخواهد بود و این امر قطعا با پرداختن به قرآن و تفسیر کلام وحی میسر خواهد بود.
«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا؛ به حقیقت که رستگار شد آن کس که خود را از هر ناروا و پلیدی پیراست و زیان کار شد آنکه به زشتی و ناروا آلوده گشت».
مقام معظم رهبری دام ظله در این زمینه می فرمایند : «ما مسؤولان باید خود را بسازیم؛ مرتّب با خود کلنجار برویم؛ یکدیگر را به حق وصیت کنیم؛ یکدیگر را ارشاد کنیم؛ مثل آینه‌ای در مقابل یکدیگر، عیوبمان را صادقانه به هم نشان دهیم؛ بنا را بر رفع عیب بگذاریم و خود را روزبه‌روز بهتر کنیم…. هر کجا قرار داریم، اوّلین و مهمترین وظیفه را اصلاح کار خود بدانیم؛ چون اصلاح شخص ما، صرفاً اصلاح شخص نیست؛ ما منشأ اثریم و یک کلمه حرف و یک امضاء و یک تصمیم‌گیری من و شما در جامعه تأثیر میگذارد. ما اگر خود را اصلاح کردیم، جامعه را اصلاح کرده‌ایم».
پیامبران، مجاهدان و علما همواره به ما یاد داده اند که چگونه با دست خالی می توان کار کرد.
اگر مدیر یک موسسه ضعیف باشد قطعا آن موسسه نیز ضعیف خواهد بود اما یک مدیر اگرعمیق و دقیق از قرآن کریم و تفسیر آن استفاده نماید می تواند مسبب حرکتی عظیم گردد. اخلاص و دلسوزی اصلی مهم برای پیشرفت از هر لحاظ است. اگر مدیران موسسات روحیه جهادی و انقلابی داشته باشند می توانند از لحاظ مالی، اجرایی، فکری و عملی موسسه خود را به اوج برسانند.
پس یک مدیر باید در بستر تفسیر قرآن در قالب های زیر گام بردارد :
1- حرکت اعتقادی : ابتدا با استفاده از قرآن کریم و تفسیر آن از لحاظ اعتقادی حرکت می کند، یعنی ارتباط و توکل خود با خداوند را قوی می نماید و بدون خوف از کسی به حرکت خود ادامه می دهد.
2- حرکت اقتصادی : سپس به مسائل اقتصادی می پردازد، زمانی که یک مدیر اعتقاد خود و دیگران را از طریق قرآن کریم و تفسیر آن بالا ببرد مسائل اقتصادی خود به خود برطرف می شود و مساله انفاق در وجودشان نهادینه می شود. قوانین موسسات و مراکز قرآنی در زمینه امور مالی با بهره مندی از مساله انفاق در قرآن کریم باید به گونه ای باشد که پشتوانه اقتصادی را تا دهه های آینده نیز تامین نماید.
3- حرکت عملی : حرکت یک مدیر باید پویا و فعال باشد تا موجب حرکت دیگران شود. حرکت انفعالی نمی تواند در دیگران موج ایجاد کند، بلکه حرکت قوی، مستمر و صعودی در دیگران موج ایجاد می نماید و آنان را به حرکت وا می دارد. باید قوانین موسسات قرآنی نیز پویا باشد و طوری باشد که بتوانند در هر زمان کادر اجرایی داشته باشد.
4- حرکت علمی : یک مدیر علاوه بر اینکه باید از لحاظ مدیریت گام های مستحکمی دارد از لحاظ علمی و تدریس تفسیر و علوم قرآنی نیز باید در درجه ممتاز قرار داشته باشد. به طوری که توانایی تدریس تفسیر عمومی و تخصص را با بیانی رسا و شیوا داشته باشد تا بر قلوب مومنین تاثیر گذارد.
یک مدیر از لحاظ مالی باید تا حد امکان روی پای خود بایستد و کمک سایر ارگانها را مصداق خیر علی خیر ببیند. برای مثال با بیان آیات و روایات در زمینه انفاق باید آن قدر روی اعتقاد خود و دیگران تاثیر گذاشت که خودشان به صورت خودجوش گام در راه خیر نهاده و تلاش در تامین امور مالی موسسه نمایند.
مصداق عملی این حرکت در موسسه نورالیقین ساخت ساختمان مرکزی موسسه با کمک ها و انفاق های مردمی است. تامین برنامه ها و مخارج موسسه مثالی دیگر در این زمینه است.
مرحله دوم : تشکیل هیئت مدیره
توانایی هر فردی محدود است و یک مدیر نمی تواند همه کارها را به تنهایی انجام دهد بلکه باید تجربه و دانش خود را به افراد گروه منتقل کند و به آن ها نیز مسئولیت بدهد و بر عملکرد آن ها نظارت کند.
یک مدیر به تنهایی نمی تواند آمر به معروف و ناهی از منکر باشد بلکه باید از تفسیر قرآن کریم استفاده کرده و مدیر بسازد باید روی عده ای کار کند و آنها را از لحاظ اعتقادی بسازد تا محکم شوند. به منظور تاثیر بیشتر باید سخن را مستدل به آیات و روایات نمود.
ابتدا مدیر باید حرکتی قوی و بابرکت را شروع نماید تا عده ای را آماده نماید. حضرت امام خمینی(س) در این ارتباط می فرماید: وقتی یک کشوری ادعا می کند که «جمهوری اسلامی» است و می خواهد جمهوری اسلامی را متحقّق کند، این کشور باید همه افرادش آمر به معروف و ناهی از منکر باشند. اعوجاج ها را خودشان رفع بکنند. ما همه امروز وظیفه داریم؛ امر به معروف و نهی از منکر بر همۀ مسلمین واجب است.
مدیر باید از هر لحاظ قوی باشد.
مرحله سوم : دیگر سازی و قوی کردن هیئت مدیره از لحاظ علمی، عملی، اعتقادی و اخلاقی
براساس کلام وحی و سیره عملی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نه تنها برای ارتقاء فردی باید تلاش نمود بلکه باید به دیگرسازی نیز پرداخت. اگرچه خودسازی مشکل است اما دیگر سازی به مراتب مشکل تر است.
نقش دعوت عملی در سازندگی فرد و جامعه، بسیار مهم و مؤثر است، تا آنجا که حضرت صادق(ع)می فرماید:
كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ؛ با غیر زبان هایتان مردم را دعوت کنید.
مدیر باید روی اعتقاد هیئت مدیره بسیار کار کند یعنی پس از کار روی اعتقاد خود، روی اعتقاد دیگران نیزکار کند.باید از لحاظ علمی، اعتقادی و اخلاقی زحمت زیادی بکشد. اصل کار یک مدیر این است که روی عده ای کار کند تا آماده تحمل سختیها شوند «إِنَّ أَمْرَنَا، صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ». مدیر باید از همه ابعاد قوی و با اخلاص باشد تا بتواندباعث رشد دیگران شود.
2- مدیر با هیئت مدیره و امنا
مدیر باید روی عده ای خاص به صورت تخصصی کار کند تا مصداق «ید واحد» بر آنان صدق نماید و آن ها نیز اصول مدیریتی را فرا گیرند تا در زمان لازم توانایی خود را به منصه ظهور برسانند. زیرا یک نفر به تنهایی نمی تواند کار مهم و بزرگی را به سرانجام برساند. باید توجه داشت اصل مهم این است که کار نباید قائم و وابسته به یک شخص خاص باشد تا اگر بنا به هر دلیلی شخصی امکان حضور نیافت کار روی زمین بماند
حرکتهای 4 گانه مذکور در بالا شامل : 1- حرکت اعتقادی 2- حرکت علمی 3- حرکت اقتصادی 4- حرکت عملی که از آیات تربیتی قرآن کریم استنتاج می شود در مورد هیئت مدیره نیز جاری و ساری است.
مصداق عملی این قضیه مقوله تعریف جایگزین برای هر فرد و سمتی است.
نکته مهم: منشور اخلاقی موسسه نورالیقین
کلیه اعضای خانواده بزرگ نورالیقین هم پیمان می شوند تا اصول ذیل را سرلوحه کارهای خویش قرار دهند:
– اصل تفکر، دقت و ژرف نگری :
پیامبر اکرم ص فرموده اند : تَفَكُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةً،
– اصل رعایت نظم و انظباط :
امام علیاُوصِيكُما و جَميعَ وُلدي و أهلي و مَن بَلَغَهُ كِتابي ، بتَقوَى اللّه ِ و نَظمِ أمرِكُم ؛ شما و همه فرزندان و كسانم و هر كه را نوشته ام به او رسد، به تقواى خدا و نظم داشتن در كارتان سفارش مى كنم.
– اصل برنامه ریزی و هماهنگی :
فَضَعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ كُلَّ [عَمَلٍ] أَمْرٍ مَوْقِعَه؛ هر امری را در جای خویش و هر کاری را در زمان خود انجام بده.
– اصل گزارش نویسی و ارتباط با مدیریت :
پیامبر اکرم (ص) فرمود: هنگامی که خداوند برای مدیر و فرمانروایی نیکی و خیر بخواهد، برای او وزیر و همکار باصداقتی قرار می دهد که اگر چیزی را فراموش کرد بیادش آورد و اگر به یاد آورد در انجام آن یاریش نماید.
– اصل مشورت، مشارکت و کارگروهی:
وَأَمرُهُم شورى بَينَهُم
– اصل پیگیری، تعهد و مسئولیت پذیری :
پیامبر اكرم (ص) فرموده اند: أیُّمَا امْرِئٍ وَلِيَ مِنْ أمْرِ المُسْلِمِینَ وَلَمْ یَحُطْهُم بِما یَحُوطُ بِهِ نَفْسَهُ لَمْ یَرَحْ رائِحَةَ الجَنَّةِ؛ هر کس بخشی از کار مسلمانان را بر عهده گیرد و در کار آنها مانند کار خود دلسوزی نکند، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.
3- مدیر با هیئت مدیره و مربیان
هركدام از نهادهاي فرهنگي و دستگاههاي اجرايي بايد به اندازه ظرفيت ها، امكانات، دغدغه ها و همت خودشان، براي برداشتن گام هاي مثبت و موثر در جهت تحقق اهداف دور اندیشانه رهبر کبیر انقلاب و بيانيه گام دوم انقلاب اسلامي رهبر فرزانه عصر حاضر ، به تربيت نيروي انساني انقلابی بپردازند.
تربیت نیروی انسانی متعهد و مجاهد از رسالت‌های موسسات قرآنی است. تربیت نیروی انقلابی امری است همیشگی. هر نیرو باید جایگزینی شایسته داشته باشد. همانگونه که لطف و عنایت خداوند را شاهد بودیم پرچم انقلاب اسلامی حتی برای 24 ساعت روی زمین نماند و این پرچم بر دوش سلاله فاطمه اطهر و شاگرد مکتب ائمه اطهار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای قرار گرفت.
ایجاد خود کفایی در خصوص تربیت قرآنی اساتید و مربیان یکی از گام‌های بزرگی است که باید برداشته شود. برای تربیت مربیان باید دو برابر سایرین زحمت کشید .
برای تربیت الهی اساتید و مربیان باید علاوه بر زیر نظر داشتن اهداف نزدیک، اهداف دور را هم مد نظر داشت. آینده نگری اصلی مهم در تربیت مربی است.
در زمینه تربیت اساتید و مربیان فقط نباید به زمان حال و نیازهای کنونی و کوتاه مدت اندیشید بلکه باید آینده نگر بود و برای 30 الی 40 سال آینده نیز برنامه ریزی نمود. در واقع برای نیاز موسسه در حال حاضر فقط اساتید و مربیان را آماده نمی کنیم بلکه برای برای آینده دور هم برنامه ریزی نمود تا اگر عده ای رفتند، جایگزین داشته باشیم.
برای مثال موسسه نورالیقین با تربیت قرآنی بیش از 300 اساتید ، مربیان، مسئولان و مدیران برای زمان حاضر و آماده سازی حداقل بیش از دو برابر این تعداد برای نسل آینده مصداق عملی این مساله است. افرادی که در حوزه تفسیر عمومی و تخصصی، مدیریتی، قدرت تحمل مصاعب و سختیهای بالایی داشته باشند.
حرکتهای 4 گانه مذکور در بالا شامل : 1- حرکت اعتقادی 2- حرکت علمی 3- حرکت اقتصادی 4- حرکت عملی که از آیات تربیتی قرآن کریم استنتاج می شود در مورد مربیان نیز جاری و ساری است.
باید از لحاظ اعتقادی روی مربیان جایگزین کار کرد تا مثل خود مربی شوند و از لحاظ قدرت بیان و شجاعت روز به روز قوی تر شوند. لحظه به لحظه روی اخلاق، عمل و اعتقاد مربیان جایگزین کار شود تا بتوانند بعد از چند سال قوی شوند، زیرا کارها واقعا بدون جایگزین دچار مشکل می شود.
4- مدیر با هیئت مدیره و امنا و مربیان و شاگردان
این مرحله به عنوان وظیفه هیئت مدیره و مربیان برای تربیت شاگردان است.
در حقیقت به منظور تاثیر گذاری روی مردم نباید از یک روش واحد استفاده کرد بلکه باید از روشهای متنوع قرآن کریم و سیره ائمه معصومین بهره جست تا مردم خسته نشوند
گاهی در قالب دوره های آموزشی، گاهی در متن برنامه های فرهنگی و مراسم ها مانند ولادت ها و شهادت ها و… در کلیه این برنامه ها باید حق مطلب ادا شود. در حین این برنامه ها باید استعدادها شکوفا شوند. تنها نباید روی افراد قوی اتکا نمود بلکه باید سعی نمود تا استعدادهای بالقوه، بالفعل شود.
شایان ذکر است این حرکتهای 4 گانه مذکور در بالا شامل : 1- حرکت اعتقادی 2- حرکت علمی 3- حرکت اقتصادی 4- حرکت عملی که از آیات تربیتی قرآن کریم استنتاج می شود در مورد شاگردان نیز جاری و ساری است.
از طریق تدریس باید اعتقاد شاگردان را بالا برد. از لابه لای مطالب دروسی چون تفسیر و علوم قرآنی مانند صرف و نحو، تجوید، مفاهیم، احکام نهج البلاغه باید مطالب اعتقادی را القا کرد.
برای این منظور می توان از راه تفسیر قرآن کریم استفاده کرد تا روی قشر بانوان تاثیر گذارد چرا که آیه های فراوانی در زمینه های علمی، اجتماعی، اخلاقی، اعتقادی و خانوادگی در قرآن کریم وجود دارد.
نکته مهم : تاکید حداکثری در استفاده از مطالب قرآنی
مدیر، هیئت مدیره و مربیان باید تاکید نمایند تا دانش پژوهان در اولین گام از لحاظ عملی این مطالب را روی خانواده های خود پیاده نمایند و سپس در مرحله بعد روی دیگران تاثیرگذار باشند.
می توان از تفاسیر آیات شریفه استفاده کرد تا معارف الهی و کلام وحی در لوح جان بانوان حک گردد و در نتیجه استعداد اطاعت از اوامر الهی در تمام زمینه ها از جمله در مقوله های حجاب و عفاف و امر به معروف و نهی از منکر و انفاق به صورت خودجوش در آنان پدیدار شود. نهادینه شدن این اهداف در عمق جان آدمی، عشق الهی را در وجودش شعله ور می سازد و از آن جا که «إِنَّ اَلْمُحِبَّ لِمَنْ أَحَبَّ مُطِيعٌ» چنین انسانی هرگز نافرمانی خالق خویش را نخواهد کرد.
شایان ذکر است از برکات انقلاب اسلامی ایران این است که با توجه به اهداف و مطالبات رهبر کبیر انقلاب امام خمینی ره و منویات رهبر فرزانه امام خامنه ای دام ظله العالی ، نهادهایی پربرکت همچون سپاه و بسیج سردمدار حرکت جهادی و انقلابی و راهگشای حرکت مراکز قرآنی و فرهنگی هستند.
موسسه نورالیقین
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی