سوره بقره / آیه 72

تجزیه

وَ: حرف استیناف، مبنی، غیرعامل

اِذ: اسم زمان، مبنی بر سکون، معرفه، جامد، غیرمتعارف

قَتَلتُم: فعل ماضی، جمع مذکر مخاطب، ثلاثی مجرد از ماده(قتل)، صحیح، سالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

نَفساً: اسم ثلاثی مجرد، مفرد، مونث مجازی، از ماده(نفس)، سالم، نکره، معرب، جامد، منصرف، متصرف

فَ: حرف عطف، مبنی، غیرعامل

ادّاراتُم: فعل ماضی، جمع مذکر مخاطب، ثلاثی مزید باب تفاعل، از ماده(درا)، ناسالم، مهموز اللام، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف در اصل (تَداراتُم) بوده حرف (تاء) باب تبدیل به فاء الفعل شده (دَداراتُم) و بعد حرکت حرف اول ساکن شده و چون ابتدا به ساکن محال است همزه کنار آن قرار می‌گیرد.

فی: حرف جر، مبنی، عامل، مختص اسم

ها: ضمیر متصل مجروری، مفرد مونث غایب، مبنی، معرفه، جامد، غیر متصرف

وَ: حرف عطف یا اعتراض، مبنی، غیرعامل

اللهُ: ال: زائده لازمه، مبنی، غیرعامل

الله: اسم ثلاثی مجرد، مفرد، مذکر، از ماده(اله)، ناسالم یا از ماده(وله)، معتل، مثال واوی، معرفه، معرب، جامد، منصرف، متصرف

مُخرِجُ: اسم فاعل ثلاثی مزید باب افعال،

از ماده( خرج)، صحیح، سالم، نکره،  معرب، مشتق، منصرف، متصرف

ما: اسم موصول عام، مبنی،

کُنتُم: فعل ماضی، جمع مذکر مخاطب، ثلاثی مجرد  از ماده( کون)، ناسالم، اجوف واوی، مبنی، لازم، معلوم، متصرف در اصل(کَوَنتُم) بوده که واو متحرک ماقبل مفتوح قلب به الف می‌شود و  دو حرف ساکن کنار هم حرف عله حذف می‌شود و چون مضارع آن بر وزن یفعُلُ می‌باشد ماضی آن مضموم می‌شود

تَکتُمونَ: فعل مضارع جمع مذکر مخاطب ثلاثی مجرد از ماده (کتم)، صحیح، سالم، مبنی، متعدی، معلوم، متصرف

ترکیب

وَ: حرف استیناف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

إِذْ : مفعول به برای «اذکروا» مقدر و محلاً منصوب

قَتَلْتُمْ : فعل ماضی، مبنی بر سکون، ضمیر متصل «تم» مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

نَفْسًا : مفعول به و منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری

فَ: حرف عطف، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

ادَّارَأْتُمْ : فعل ماضی، مبنی بر سکون، ضمیر متصل «تُم»، مبنی، محلاً مرفوع، فاعل

فِي : حرف جر، مبنی بر سکون، محلی از اعراب ندارد.

هَا : ضمیر متصل مبنی بر سکون، محلاً مجرور به حرف جر «فِی»

فِیها: جار و مجرور، متعلق به «ادارأتم»

وَ : حرف اعتراض، مبنی بر فتح، محلی از اعراب ندارد.

اللَّهُ : مبتدا و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

مُخْرِجٌ : خبر و مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری

مَا : اسم موصول عام، مبنی بر سکون، مفعول به برای «مُخرِجٌ»

كُنْتُمْ : فعل ماضی، از افعال ناقصه، مبنی بر سکون، ضمیر متصل «تُم» مبنی، محلاً مرفوع، اسم کنتم

تَكْتُمُونَ : فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون، ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلاً مرفوع، خبر برای «کنتم» و محلاً منصوب

اعراب جملات آیه 72

1. إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ : جمله مستأنفه و محلی از اعراب ندارد.
2. قَتَلْتُمْ : جمله فعلیه، مضاف الیه و محلاً مجرور
3. ادَّارَأْتُمْ فِيهَا: جمله فعلیه، عطف به «قلتم» و محلاً مجرور بنابر تبعیت
4. وَاللَّهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ: جمله اسمیه، اعراضیه و محلی از اعراب ندارد.
5. تَكْتُمُونَ: جمله فعلیه، خبر «کنتم» و محلاً منصوب
6. كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ: جمله فعلیه، صله برای «ما» و محلی از اعراب ندارد.

سؤال: چرا با وجودی که قاتل یک نفر بود به چه علت از فعل جمع «قتلتم» استفاده کرد؟ زیرا از سنتهای عرب آن است که بعضاً از صیغه جمع معنای واحد را اراده می‌کنند.

موضوع: نواسخ (افعال ناقصه)

تعریف: ناسخ در نحو به کلمه ای می‌گویند که بر جمله اسميه بیاید و حکم آن را در معنا و اعراب تغییر دهد.

کانَ و اخواتِ آن:
این افعال بر جمله اسمیه وارد می‌شوند و مبتدا را به عنوان اسمِ خود، مرفوع و خبر را به عنوان خبرِ خود، منصوب می‌کنند؛

مثال: …وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا.
در این آیه شریفه، لفظ جلاله «اللهُ»، به عنوان اسم «کانَ» مرفوع شده و «عَلِيمًا» خبر اول و «حَكِيمًا» خبر دوم برای آن و منصوب می‌باشند.

اخوات «کانَ» عبارتند از:
ظَلَّ، باتَ، أصبحَ، أضحیٰ، أمسیٰ، صارَ، لیسَ، زالَ، برِحَ، فَتِیءَ، انفکَ، دام.

اقسام «کانَ» و اخواتش:
این دسته از نواسخ از لحاظ جامد و مشتق بودن به سه قِسم تقسیم می‌شوند:

الف) قِسمی که جامد هستند و مطلقاً صرف نمی‌شوند که عبارتند از: «لیسَ» و «دامَ»

ب) قسمی که به صورت ناقص صرف می‌شوند و فقط مضارع از آنها مشتق می‌شود که عبارتند از: «مازالَ»، «مابرحَ»، «مافَتیءَ»، «ماانفکَّ».

ج) قسمی که به صورت شبه کامل صرف می‌شوند و دارای ماضی، مضارع و امر و مصدر و اسم فاعل هستند که هفت فعل می‌باشند: «کانَ»، «أصبحَ»، «أضحیٰ»، «أمسیٰ»، «صارَ»، «ظلَّ»، «باتَ».

اصل در اسمِ افعال مناقصه این است که مستقیماً و بلافاصله بعد از آن بیاید، سپس خبر بعد از اسم.
ولی گاهی بر اسم مقدم می‌شود.

مثال: وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ.
در این مقطع آیه، «حَقًّا» خبرِ «کان» که بر اسمِ آن (نصرُ) مقدم شده است.

خبر افعال ناقصه، به سه صورت می‌آید:

1. خبر مفرد:

مثال: كُنْ مُقَدِّراً وَ لَا تَكُنْ مُقَتِّراً

2. خبر جمله:

مثال:مَنْ كَانَ يُرِيدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ

3. خبر شبه‌جمله:

مثال: مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ * قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ.

در آیه ۷۲ سوره مبارکه بقره:

در عبارت «کُنتُم تَکتُمونَ»
کُنتُم: فعل ماضی ناقصه و ضمیر متصل «تُم» اسم آن و محلا مرفوع
تَکتُمونَ: جمله فعلیه، خبر «کنتم» و محلا منصوب

برگرفته از تدریس استاد ارجمند حسینی آل مرتضی و اساتید مجرب موسسه نورالیقین در کلاس صرف و نحو تخصصی (بر مبنای کتب مبادی العربیه ج۴، موسوعة النحووالصرف‌والاعراب، نحو متوسطه)

توجه : هرگونه نشر یا کپی‌برداری از تمام یا بخشی از پیام بدون ذکر نام کانال، اشکال شرعی دارد.

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی