مجرایی که از بالای حنجره شروع شده و به لب ها و بینی منتهی می شود شامل سه حفره حلق، بینی یا خیشوم و دهان است این مجرا به دلیل نقش بسیار مهمی که در تولید آواهای زبانی دارد اصطلاحا مجرای گفتار نامیده می شود اما نقش حیاتی اندام هایی که در این مجرا قرار گرفته اند عمدتا در تنفس و بلع است .
یکی از ویژگی های مهم مجرای گفتار در انسان زاویه دار بودن آن است این زاویه از اتصال ستون فقرات به جمجمه حاصل می شود به عبارت دیگر مجرای گفتار در انسان دارای انحنای قابل توجهی است این ویژگی خاص انسان است و نقش مهمی در گفتار ایفا می کند از جمله آنکه انسان تنها موجودی است که می تواند کاملا و به راحتی حفره بینی خود را ببندد و آن را از حفره های دهان و حلق جدا کند واین امر نقش مهمی در تولید انواع آواهای زبانی ایفا می کند.
مجرای گفتار در نوزادان فاقد انحناست یعنی حنجره و دریچه نای به نسبت در جایگاه بالاتری قرار گرفته اند و همین امر باعث می شود که مجرای گفتار انحنای بسیار کمی داشته باشد اهمیت این ویژگی برای نوزادان در این است که دریچه نای با نرمکام تماس پیدا می کند و مجرای دهان و بینی کاملا از یکدیگر جدا می شوند .
به این ترتیب امکان تنفس و بلع به طور همزمان برای نوزاد فراهم میگردد اندکی پیش از شش ماهگی حنجره و اجزای تشکیل دهنده آن به سمت پایین حرکت می کنند و مجرای گفتار شکلی را که برای تولید آواهای زبانی لازم است به خود می گیرد . سه حفره تشکیل دهنده مجرای گفتار نقش زبانی تشدید گر صوت را ایفا می کنند به عبارت دیگر در جریان هوایی که در مجرای گفتار به حرکت در آمده تغییر ایجاد می کنند و موجب پدید امدن آواهای گوناگون می شود.
حفره حلق
حلق مجرایی ماهیچه ای است به طول متوسط 12 سانتی متر که از چاکنای(حنجره) آغاز می شود و در ملاز(بخش تحتانی جمجمه) پایان می یابد این مجرا خود به دو حفره بینی و دهان باز می شود هنگام تنفس هوا از این مجرا عبور می کند عمل بلع و تخلیه ترشحات حفره بینی نیز از این مجرا صورت می گیرد.
حلق به عنوان بخشی از مجرای گفتار در تولید آواهای زبانی نقش کم رنگی دارد. به عبارت دیگر تعداد آواهایی که در این حفره تولید می شوند اندک است هر چند که می توان با تغییر دادن حجم و شکل ان بر تولید اواهایی که در حفره های دیگر تولید می شوند و بر ویژگی های آوایی گفتار تاثیر گذاشت.
حفره بینی
دو حفره بینی یا خیشوم که در بالای حلق قراردارند سومین حفره تشدید کننده می باشند. این حفره ها در قسمت جلو به سوراخ های بینی و در قسمت عقب به حلق مربوط می شوند . نرم کام به منزله دریچه حفره های بینی است بدین معنی که با پایین آمدن آن حلق به حفره های بینی متصل می شود و با بالا کشیده شدن آن راه عبور هوا از طریق حفره های بینی مسدود می گردد . خیشوم کمتر از دوحفره حلق ودهان انعطاف پذیر است.در نتیجه شکل آن چندان تغییری نمی یابد که منجر به پیدایش آواهای گوناگون شود، تنها هنگامی که نرم کام پایین می آید ،هوای ارتعاش یافته از ارتعاش تارآواها وارد حفره های بینی شده و موجب ارتعاش هوای این حفره ها نیز می گردد. این مکانیسم ،کیفیت خاصی به صدا می بخشدد که به آن خیشومی می گویند.
حفره دهان
حفره دهان مهم ترین بخش مجرای گفتار است که از لب ها شروع و به حفره دهان ختم می شود . حفره دهان دارای بخش های ثابت و متحرک بسیاری است که با حرکت کردن و تغییر شکل دادن ، تولید آواهای گوناگون را امکان پذیر می سازد
از این رو اندام هایی را که در حفره دهان در تولید اواها دخالت دارند اندام های تولید می نامند. مجرای دهان آناتومی پیچیده ای دارد و از ماهیچه ها و استخوان های متعددی تشکیل شده است ما در این مبحث تنها به بررسی بخش هایی می پردازیم که مستقیما در تولید آواهای زبانی دخالت دارند.
اندام های تولید در سقف دهان عبارت اند از لب بالا، دندان های بالای ، لثه ،کام، نرمکام و ملاز . منظور از لثه آن بخش از سقف دهان است که بلافاصله از دندان های جلویی بالا و پیش از کام قرار گرفته است.
اندام های تولید در قسمت فک پایین عبارتند اند از لب پایین ، زبان و فک پایین که با حرکت خود باز و بسته شدن دهان را امکان پذیر می سازد.
پس می توان اندام های تولید را به دو دسته اندام های فعال و منفعل تقسیم کرد:
اندام های فعال اندامهای که بر فک پایین سوار هستند، حرکت کرده و با اندامی دیگر تماس می گیرند یا به آن نزدیک می شوند.
اندام های فعال شامل: لب پایین و بخش های مختلف زبان شامل نوک ، تیغه، مرکز ، عقب و ریشه زبان
اندام های منفعل اندام های فراگویی فک بالا هستند، اندامهایی که در جای خود ثابت مانده و حرکت نمی کنند.
اندام های منفعل شامل: لب بالا، دندانهای بالا، لثه، کام، نرمکام، ملاز و دیواره حلق
زبان
زبان که مهم ترین اندام آواساز است، به طورمستقیم یا غیر مستقیم ،در تولید تقریبا تمام آواهای زبان دخالت دارد.این اندام به سبب ساختمان ماهیچه ای آن دارای قابلیت انعطاف و تحرک فراوان است که می تواند در تمام جهات حرکت کند.
ثمره (1385 ):زبان رابه شش بخش تقسیم نموده است.
1.نوک زبان (tip) که پشت دندانهای پایین قرار می گیرد.
2.تیغه زبان(blade) که زیر ناحیه لثه بالا قرار می گیرد.
3.جلوی زبان(front) که زیر ناحیه سخت کام(برجستگی پشت لثه) واقع می شود.
4.مرکز زبان(center) که زیر ناحیه مرکزی سخت کام قرار می گیرد.
5.عقب زبان(back) که زیر نرمکام قرار می گیرد.
6.ریشه زبان(root) که در مقابل دیواره پشتی حلق قرار دارد.
دریچه نای(epiglottus) به بخش پایینی ریشه زبان چسبیده است و جز اندام تولید فعال محسوب می شود و زمانی که “ح ” و “ع” عربی غلیظ تر از حد معمول خود ادا شود از دریچه نای تولید می شود.
ابراهیم انیس(1384) :چهار بخش برای زبان ذکر نموده که مانند تقسیم بندی ثمره است. او اصطلاحات
ذلق اللسان ،طرف اللسان،وسط اللسان و اقصی اللسان را به ترتیب برای نوک زبان ،تیغه زبان،جلوی زبان وعقب زبان به کار می برد.
دندانها
دوردیف دندانهای بالا و پایین از اندامهای آواساز به شمار می روند.
حرکات فک پایین موجب تغییر حجم حفره دهان و تولید برخی از آواها می گردد.
موسوی بلده(1394):تعداد دندانها به طور طبیعی 32 عدد است که در هر آرواره 16 عدد از آنها قرار دارد. دندانها به 4 دسته اصلی تقسیم می شوند و به ترتیب از جلو به عقب عبارتنداز :
- ثنایا : دقیقا در جلو و وسط آرواره ها قراردارند وتعدادشان 4عدداست.
- رباعیات: در طرفین ثنایا قراردارند وتعدادشان 4 عدد است.
- انیاب: در طرفین رباعیات قراردارند و تعدادشان 4 عدد است.
- اضراس: به علت دندانه دار بودن سطح فوقانی، ضرس نام دارند و خود سه قسم اند:
- ضواحک : هر یک پس ازانیاب قراردارند و تعدادشان 4 عدد است.
- طواحن : دندانهای اصلی اضراس هستند وپس از ضواحک قراردارند وتعدادشان 12 عدد است.
- نواجذ : آخرین نوع دندانهای اضراس هستند و تعدادشان 4 عدد است.
دندانها به ویژه در آرواره بالا ،نقش مهمی در ایجاد حروف دارند و از قسمت های ثابت اندامهای گفتاری هستند.
لب ها
پس از زبان لب ها مهمترین اندام آواساز می باشند. لب ها به سبب ساختمان ماهیچه ای خود مانند زبان می توانند در تمام جهات حرکت نموده و نیز به شکلهای گوناگون گرد، گسترده و غیره درآیند.علاوه بر این لب ها با حرکات ونیزتغییر شکل موجب تغییر حجم حفره دهان شده و سبب پیدایش کیفیت های گوناگون در آواهای زبان بویژه واکه های می شوند.
بدون دیدگاه