تفسیر تخصصی
مدرس: استاد آل مرتضی
تاریخ:
۱۴۰۳/۳/۱۴
موضوع:
مناسبت قیام ۱۵ خرداد و کلام شهید صدر و مسئولیت ما در برابر کلام ایشان
حرکت با برکت امام خمینی (رحمه الله علیه)
دوره موضوعات قبل( اغراء به جهل…)
تشریعی بودن اذن در آیه
تکوینی بودن اذن از دیدگاه فخر رازی
نقد دیدگاه فخر رازی
در روز دوشنبه مورخ ۱۴ خرداد ۱۴۰۳ مصادف با رحلت رهبر کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی ره و قیام شهدای ۱۵ خرداد، استاد حسینی آل مرتضی در ویژه برنامه ای که به همین مناسبت برگزار شده بود ضمن تفسیر آیه ۶۴ سوره مبارکه نساء، به بیان ارتباط این آیه با مناسبت های روز پرداختند.
ومَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا(نساء، ۶۴)
موضوع: ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ
کسانی که گناه میکنند راه توبه برایشان باز است؛ خودشان طلب مغفرت کنند و پیامبر ص هم برایشان استغفار کند و خداوند توبه پذیر و مهربان است(تَوَّابًا رَحِيمًا).
خداوند متعال در آیات ۱۷ و ۳۱ از سوره مبارکه نساء نیز درباره توبه صحبت می کند و مفسران درباره توبه و استغفار مفصل سخن گفته‌اند.
در آیه ۳۱ درباره گناهان کبیره و صغیره صحبت می‌کند و اینکه گناه متوسط نداریم و این یک قضیه مانعه الخلو هست.
رحِيمًا
رحیم، رحمت خاصه خداوند است و شامل حال توبه کنندگان می شود؛ زیرا این افراد هم خودشان استغفار کردند و هم پیامبر ص یا اهل بیت ع برای آنها طلب مغفرت کردند.
در توسل به پیامبر ص، اهل بیت ع، اولیای الهی، علما و شهدا و طلب استغفار، هیچ تفاوتی ندارد که آنها در قید حیات باشند یا بعد از شهادتشان باشد.
۱۵ خرداد ۱۳۴۲ جاویدان مانده است و راز جاودانگی آن، حرکت عظیم مردم در آن روز بود؛ عده ای به دفاع از دین برخاستند و توسط عمال شاه به شهادت رسیدند و مثل برگ درخت به زمین ریختند.
آنها به خاطر دین اسلام در زمانی که هنوز امام خمینی ره شهرتی نداشت از حرکت ایشان دفاع کردند و امام عزیز این روز را إلی الأبد عزای عمومی اعلام کردند.
در این حرکت، زنان نیز نقش بسزایی ایفا کردند. در قم در حمایت از حرکت امام در مسجد اعظم تحصن کردند و در تهران نیز نهضت اسلامی را همراهی کردند. البته در آن زمان زنان جایگاه اجتماعی نداشتند و این جایگاه برای زن از دستاوردهای انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی ره است.
از آنجایی که طبق قاعده جری و تطبیق، قرآن در همه زمانها جاری است و ما باید آیات را روی خودمان و در زندگی مان پیاده کنیم.
❓باید ببینیم ما برای دینمان و هدایت مردم چه کار کردیم و چه سختی‌ها و دردهایی را متحمل شدیم؟!
این آیات آمده است تا ما را تغییر بدهد؛ «إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ(رعد،۱۱)».
وقتی امام خمینی ره، حرکت خویش را آغاز کرد بسیاری از علما به خصوص علمای عراق با امام خمینی ره همراهی نکردند. عده ای با حرکت امام مخالف بودند و عده ای مبارزه با حکومت شاه را جایز نمی دانستند و معتقد به سکوت بودند.
در ایران افرادی همچون آیه الله طالقانی، شهید مطهری، شهید بهشتی و علمای بسیاری از جمله عالم برجسته شهید صدر در عراق ایشان را یاری کردند و مردم را نیز به یاری و کمک به ایشان ترغیب نمودند.
«ذوبوا فی الإمام الخمینی کما هو ذاب فی الاسلام»
شهید صدر که حرکت ایشان در عراق را معادل حرکت امام خمینی ره در ایران می دانند نامه ای به شاگردانش که پس از پیروزی انقلاب به ایران هجرت کرده بودند و جزء مجاهدین در ایران شدند، می نویسند و در آن به آنها چنین توصیه می کند:
همه شما باید بر گرد این شخصیت ارزنده فراهم آیید، با پاکدلی تمام از مصالح مربوط به ایشان حمایت نمایید و در وجود او ذوب شوید؛ آن‌چنان که او در اسلام ذوب شده است.(ذوُبوُا فِی الإِمَام الخُمینی کمَا هُو ذَابٌ فِی الإِسلَام)
❓حال در زمان کنونی چه مسئولیتی بر دوش ماست؟ آیا فقط ذکر بزرگان از جمله قیام ۱۵ خرداد کافی است؟
ما به جز شناخت و نقل تاریخ موظفیم آن را در زندگی خودمان پیاده کنیم.
هم عالم، هم ناقل و هم عامل به تاریخ باشیم.
امروزه مجاهد واقعی بسیار کم است (قلیل من الآخرین).
مردم نمی خواهند مجاهد بشوند. ولی اگر مجاهد واقعی بشوند طبق وعده الهی (…إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ… ) اگر ۲۰ نفر باشند می توانند ۲۰۰ نفر را هدایت کنند و آن ۲۰۰ نفر باشند ۲۰۰۰ نفر را.
حرکت خوب تأثیر زیادی بر مردم دارد همانطور که وقتی سنگ بزرگی در آب انداخته می شود دایره‌های بیشتری درست می‌شود و هرچه سنگ کوچکتر باشد دایره ها کمتر و کوچکتر خواهد بود، حرکتهای کوچک و ضعیف نیز تأثیر گذاری کمتری دارد.
انسانهای راحت طلب و غیرمجاهد اصلا نمی خواهند کلام خدا را بشنوند تا بر آنها تأثیر بگذارد.(«وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَأَسْمَعَهُمْ»(انفال ۲۳).
مدیریت محترم موسسه نورالیقین استاد حسینی آل مرتضی در ادامه افزودند: ما باید استغفار و توبه کرده و به اشتباهاتمان پی ببریم و خودمان را تغییر دهیم. با کلام امام خمینی و با راه او و پی بردن به این نکته که او و یارانش چگونه خود را در راه اسلام فدا کردند باید حرکتی مضاعف انجام دهیم، در غیر این صورت نسل آینده را از دست می‌دهیم؛ زیرا شیاطین جن و انس تصمیم گرفته‌اند فکر نسل آینده را فاسد و تخریب کنند.
«إغراء به جهل»:
یعنی به نادانی و گمراهی کشاندن و نگه داشتن مردم در جهل و اینکه حقایق را مخفی کنند.
انسانهای جاهل مصداق اغراء به جهل هستند و نمی‌خواهند چیزی بدانند و منافقین هم کسانی هستند که حقایق را مخفی میکنند.
نظر اکثر علما در مورد انتشار قرآن در بلاد کفر این بود که قرآن نباید به بلاد کفر فرستاده شود؛ چون آنان حرمت قرآن را شکسته و قدر آن را نمی‌دانند؛ مانند یهودیان و نصرانی‌ها .
اما امام خمینی( ره) فتوا داد که باید قرآن به بلاد کفر فرستاده شود زیرا دین اسلام و قرآن کریم جهانی است.
ملت ایران فهمید که مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و… هم مهم است. اما قبل از ورود به مسائل سیاسی، اجتماعی و … باید اعتقاد قوی داشته باشد و گرنه منحرف می‌شود. اگر به اقتصاد اهمیت داده اما اعتقادشان قوی نباشد، فکرشان کاملاً دنیوی شده، شیطان آنها را فریب داده و از اهل ایمان دور می‌شوند، پس باید ابتدا ایمان و اعتقاد را در خود تقویت کنیم.
مراد از «إذن» در این آیه إذن تشریعی است یا تکوینی؟
اگر إذن تکوینی باشد چه ضرری و خطری برای دین دارد و اگر تشریعی باشد چه نفعی دارد.
اهل تسنن میگویند:
اذن تکوینی مراد است؛ یعنی انسان
مجبور به افعالش است و از خود اختیاری ندارد. آنان تأکید و اصرار به تکوینی بودن اذن خدا دارند چون به نفع خودشان است.
آنان میگویند:
همه چیز در عالم به اذن خداست و اگر یزید و یا امام حسین ( ع) کاری انجام دادند خدا خواست.
نظر شیعیان:
مراد اذن تشریعی است.
پس اذن دو قسم است :
۱. تکوینی
۲. تشریعی
مثال برای إذن تکوینی:
«وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ؛ خدا به آسمان‌ها و زمین دستور داد که می‌خواهید با رغبت بیایید یا با کراهت. گفتند: با رغبت می آییم».
این اذن مربوط به نظام عینی است که بدون آن تحقق شیء محال است. این به میل خودتان نیست، بلکه قانون خداست. شب و روز و طلوع و غروب خورشید به اذن خداوند است و تخلفی از قانون خدا وجود ندارد. پس تخلف محال است .خدا نظام و قوانینی را برای هر مخلوقی معین کرده که هیچ احدی نمی‌تواند از این قوانین تخلف کند؛ یعنی ما مجبور به افعالمان هستیم .
مثال دوم برای إذن تکوینی:
آیه «يَومَ يَقُومُ ٱلرُّوحُ وَٱلمَلَـٰٓئكَةُ صَفّا لَّا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَن أَذِنَ لَهُ ٱلرَّحمَٰنُ وَقَالَ صَوَابا».
«اذن تشریعی»:
در صورت عدم اذن الهی تحقق آن شیء محال نیست، بلکه حرام است. مانند اینکه خدا فرموده: نماز بخوان و حجاب را رعایت کن. اما انسان‌ها مختارند از قانون تشریعی خدا تخلف کنند.
مثال إذن تشریعی:
أُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ(حج، ۳۹)
اصل اول در اطاعت:
هیچکس حق اطاعت شدن (مطاع شدن)از جانب دیگران را ندارد، مگر خدا اجازه دهد؛ زیرا همگان مخلوق خداوند سبحان هستند. خدا آنها را از خاک آفرید. آنها امتیازی ندارند. تنها خدای متعال مطاع است؛ زیرا او مالک هستی است و سخن او بر مخلوق حجت است پس باید از او اطاعت کنیم .
«وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(حشر،۷).
«أَطِیعُوا اللهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ»(نساء،۵۹).
خداوند واجب الاطاعه است و در این آیات، اطاعت از پیامبر را اجازه می‌دهد چه در اوامر وجوبی چه در مکروهات و مستحبات.
استاد حسینی آل مرتضی در ادامه به شرح دیدگاه فخر رازی در مورد اذن در آیه ۶۴ سوره نساء بر اساس تفسیر تسنیم پرداختند:
تكوينی بودن اذن از ديدگاه فخر رازی
فخر رازی معتقد است كه اذن در آيه شريفه تكوينی است، زيرا هنگامی كه خدای سبحان رسولی را می‌فرستد و پيامش را به او می‌دهد كه به مردم ابلاغ كند، اين رسالت به معنای اجازه اطاعت از آن رسول است و اگر نياز باشد در جمله‌ای مستقل اجازه اطاعت از پيامبران (عليهم‌السلام) را بيان كند، موضوع و محمول تكرار می‌شود، بی آنكه فايده ای داشته باشد؛ گويا گفته شده است «و ما أذنا في طاعة من أرسلناه إلاّ بإذننا»؛ يعنی هيچ پيامبری را را دستور نداديم كه مردم از او اطاعت كنند مگر به دستور ما، پس براي پرهيز از اين تكرار بايد اذن در آيه مورد بحث به معنای اذن تكوينی باشد؛ سپس از اين بيان خود نتيجه می‌گيرد و آيه شريفه را دليلِ حقانيت مذهب جبری خود می‌داند.
نتيجه باور او همان تفكر اشعری و پذيرفتن جبر است و معنای آيه چنين می‌شود:
ما هيچ پيامبری را اعزام نكرديم، مگر آنكه او به اذن ما اطاعت شود و هنگامی كه اذن تكوينی باشد، اطاعت او ضروری و تخلّف از وی ممتنع می‌شود، بنابراين انسان های مطيع در اطاعتِ خود مجبور هستند.
موضوع و محمول
❓ موضوع و محمول چیست؟
موضوع و محمول مانند نهاد و گزاره در فارسی یا مبتدا و خبر در عربی است.
«الخمر حرام»
الخمر: موضوع
حرام: محمول
در این جا هم:
موضوع: اذن خداوند در ابلاغ وحی محمول: اطاعت
می‌فرماید: موضوع و محمول محقق شد پس دیگر چه نیازی دارد دوباره بگوید از پیامبر اطاعت کنید.
اولی تشریعی بود دومی هم تشریعی باشد این نمی شود پس ناچار اذن دومی، اذن تکوینی است.
تکرار در قرآن مهم است، البته اگر فایده داشته باشد اما این جا فایده ای ندارد.
علامه جوادی آملی می فرمایند:
بنی امیه و بنی عباس این گونه بودند آنان می گفتند: ما اشاعره، جبریه یعنی مجبور به افعال مان هستیم و برای پرهیز از این تکرار مجبوریم اذن در آیه ۶۴ را هم به معنای تکوینی بگیریم و آیه را دلیل حقانیت مذهب جبریه خود می دانستند اما ما معتقدیم که انسان موجودی مختار است.
همه عظمت انسان به دلیل اختیارش است؛ اگر راه خیر را انتخاب کند، خداوند دستش را می گیرد و راهنمایی می کند و اگر مانند اشاعره معتقد به جبر باشد در دام شیطان گرفتار شده است.
موسسه نورالیقین
مرکزتخصصی تفسیر علوم قرآنی
بدون دیدگاه