تفسیر سوره حج
مدرس: استاد آل مرتضی
تاریخ: ۱۴۰۳/۰۲/۱۵ مصادف با ۲۵ شوال ۱۴۴۵ – قسمت اول
موضوع: آیات ۵ الی ۷
ویژگی‌های یاران امام صادق -علیه السلام-
تربیت شاگرد
توحید مُفَضَّل
هدف از یاد گیری علوم اهل بیت -علیهم السلام-
تاریخ: ۱۴۰۳/۰۲/۱۵ مصادف با ۲۵ شوال ۱۴۴۵ – قسمت دوم
موضوع: آیات ۵ الی ۷
آیات ۵ الی ۷ : خلقت و برانگیختن انسان
استاد آل مرتضی در سالروز پیوند آسمانی امیرالمؤمنین علیه السلام و خانم فاطمه زهرا قبل از شروع درس به ارتباط این دو نور الهی و وجود مبارک جوادالائمه علیه السلام اشاره نموده و چند شباهت را مطرح نمودند:
1. تولد ذریه ای پاک همچون امام جواد علیه السلام از این پیوند آسمانی
2. شهادت حضرت زهرا و امام جواد علیهمالسلام در سن جوانی
ایشان در وصف صدیقه طاهره علیهاالسلام فرمودند: خانم فاطمه زهرا شمع الجمع انوار الهی و ولایت بودند، و با سوختن خویش ولایت پذیری را به همه آموخته و فرمودند:
«مَثلُ الْامامِ مَثَلُ الْکعْبَةِ اذ تُوْتی وَ لَا تَأْتِی؛ امام همچون کعبه است که باید به سویش حرکت کنند، نه این که او به جانب مردم رود».
این وظیفه همه شیعیان است که مراقد و مجالس اهل بیت را گرامی داشته و به ببان فضایل و مناقب ائمه اطهار بپردازند.
استاد آل مرتضی سپس به حدیث گران‌بهایی از پیشوای نهم اشاره کردند:
« اَلثِّقَةُ بِاللهِ ثَمَنٌ لِکُلِّ غالٍ، وَ سُلَّمٌ اِلی کُلِّ عالٍ؛اعتمادِ به خداوند متعال، بهاى هر چيز گرانى است و نردبان رسيدن به هر بلندايى».
وظیفه مومن این است که تحت هیچ شرایطی توکل و اعتماد خود را به خدا از دست نداده و صحنه جهاد را خالی نکند. بلکه باید ظرفیت وجودی خود را با اتکاء به قدرت لایزال الهی افزایش داده، تا بتواند در راه یاری دین قدم‌های بزرگ و بسزایی بردارد.
در حدیث کساءمی خوانیم: انّی ما خَلَقْتُ مَبْنِیةً وَلا اَرْضاً مَدْحِیةً وَلا قَمَراً مُنیراً وَلا شَمْساً مُضِیئَةً وَلافَلَکاً یدُورُ وَلا بَحْراً یجْری وَلا فُلْکاً یسْری اِلاّ فی مَحَبَّةِ هؤُلاَّءِ الخمسه…
عشق فقط محبت نیست بلکه حرکت در راستای آن محبت است. اگر عاشق خدا و اهل بیت باشیم در گرفتاریها متوقف نمی‌شویم.
فداکاری یا فداسازی؟
فداسازی یعنی حرکت آفرینی در جامعه .
هر حرکتی باید وابسته به رشد اعتقادی باشد. اگر این فداسازی عمومی شود، آنگاه جامعه به یک مدینه فاضله تبدیل می‌شود.
آیه 25/حج:
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَنْ يُرد فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ.
این آیه شامل نکات ادبی،اعتقادی، فقهی و اخلاقی می‌باشد.
نکته ادبی آیه: عطف فعل مضارع«یصدون» بر فعل ماضی «کفروا»
بر اساس قواعد عرب، فعل مضارع، مفید استمرار نسبت به حال و آینده است و زمان گذشته را در بر نمی‌گیرد؛ ولی در این آیه به قرینه عطف «یصدون» بر فعل ماضی «کفروا» استمرار از بازداشتن از راه خدا در زمان گذشته را نیز می‌رساند.یعنی خود آنها پیش‌تر از راه خدا منصرف شدند و افزون بر آن، دیگران را هم از راه خدا بازداشتند.
در سوره رعد نیز در بیان آرامش مستمر مومنان فعل مضارع «تطمئن» بر فعل ماضی «امنوا» عطف شده است.
الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
یعنی آنان که ایمان آوردند و در مقام بقا و استمرار، دلهایشان به یاد خدا مطمئن است.
نَكْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ؛ اعمال باید چنان اثر بزرگی داشته باشد که سالها باقی بماند( 2/ یس)
صد عن سبيل الله: هر گونه تلاش و کوشش برای جلوگیری مردم از ایمان و اعمال صالح است، و تمام برنامه‌های تبلیغاتی و عملی که در جهت تخریب اعتقادات و انحراف آنها از راه‌های صحیح و اعمال پاک انجام می‌گیرد، در این مفهوم وسیع جمع است.
نکته فقهی: «وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ»
منظور از مسجدالحرام در اين آيه چيست؟
1. نظر اکثر شیعه: مـنـظـور هـمـان ظـاهـر آن اسـت، يـعـنـى خـانـه كـعـبـه و کل مـسـجـدالحـرام .
2. نظر گرو دوم: آن را اشاره به تـمـام مـكـه مـى دانـنـد، و آيـه اول سـوره اسـراء را كـه دربـاره مـعـراج پـيـامـبـر (صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم) اسـت دليل بر آن مى دانند، زيرا در اين آيه تصريح شده كه آغاز معراج از مسجدالحرام بود در حالى كه تاريخ مى گويد از خانه خديجه يا شعب ابى طالب يا خانه ام هـانـى بـوده اسـت ، مـعـلوم مـى شـود مـنـظـور از مـسـجـدالحـرام كل مكه است .
اگر منظور تمام مکه باشد عمل به احکام فقهی مسجد الحرام بسیار سخت می شود.
الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ: منظور از جعل در این عبارت هم جعل تکوینی (قرا ر دادن این مسجد را برای همه مردم ) و هم جعل تشریعی (وضع احکام فقهی مکه) می باشد.
با توجه به اینکه همه مردم مسلمان یا مکلف نیستند، چرا خدوند سبحان از عبارت «جعلناه للناس» استفاده کرده است؟
حکم خدا برای همه مردم نازل می‌شود، اما هر کس که مسلمان یا مکلف است، مامور به اجرای آن حکم است.
برابری همگان در زیارت خانه خدا
سَوَاءً: میان بندگان خدا هیچ برتری و امتیازی جز تقوا نیست و همه با هم مساوی هستند، پول و مقام و ثروت و قدرت سبب امتیاز و مقدم داشتن نیست.
شعر عربی فرزدق درباره حضرت سجاد علیه السلام
هذا الذى تعرِفُ البطحاء وطاءته والبیت یعرفه و الحلّ (مکه) و الحَرَم (مسجدالحرام)
او که تو نمی‌شناسی همان کسی است که سرزمین بطحا جای گامهایش را می‌شناسند. و کعبه و حل و حرم در شناسائیش همدم و هم قدمند.
هذا ابن خیر عباد الله کلهم هذا التقى النقى الطاهر العلم
ولیس قولک من هذا بضائره العرب تعرف من اءنکرت والعجم
در این ابیات نیز تقوا علت برتری امام سجاد علیه السلام در ذکر شده است.
سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ: همه مساویند چه ساکن مکه باشند یا مسافر و خارج از مکه باشند (شهرنشین یا بادیه نشین همه مساویند).
منظور از مساوات در این عبارت :
تساوی در مراسم عبادی است.
تساوی در مکان عبادی است. یعنی نه تنها مردم در مراسم عبادت، یکسانند، بلکه در استفاده کردن از زمین و خانه های اطراف مکه برای استراحت و سایر نیازهای خود نیز یکسانند.
نکته اخلاقی: وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ
(الحاد) در لغت به معنى انحراف از حد اعتدال است و (لحد) را از اين جهت لحد گويند كه حفرهاى در كنار قبر و خارج از حد وسط آن است.
نیت گناه در نامه عمل ثبت نمی شود ولی بر روحیه و نفس، ایمان و اعتقاد انسان تاثیر سوء می گذارد.
اما برخی گناهان با تصمیم گرفتن ثبت می شود مانند عبارت: وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ
و آیه 60/نساء« يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ».
نکته اعتقادی: نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ: عذابی دردناک را به انان می چشانیم
آیه 26/حج
وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ؛ (به خاطر بیاور) زمانی را که جای خانه (کعبه) را برای ابراهیم آماده ساختیم (تا خانه را بنا کند؛ و به او گفتیم:) چیزی را همتای من قرار مده! و خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و قیام‌کنندگان و رکوع‌کنندگان و سجودکنندگان (از آلودگی بتها و از هر گونه آلودگی) پاک ساز!
بَوَّأْنَا: در اصل از ماده (بواء) به معنى مساوات اجزاى يك مكان و مسطح بودن آن است، سپس به هر گونه آماده ساختن مكان اطلاق شده است .
خداوند مكان خانه كعبه را كـه در زمـان آدم سـاخـتـه شده بود و در طوفان نوح ويران و آثارش محو گشته بود به ابـراهـيـم عـليـه السـلام نـشان داد، طوفانى وزيد و خاكها را به عقب برد و پايه هاى خـانـه آشـكـار گـشت ، يا قطعه ابرى آمد و در آنجا سايه افكند، و يا به هر وسيله ديگر خـداونـد مـحـل اصـلى خـانه را براى ابراهيم معلوم و آماده ساخت ، و او با هميارى فرزندش اسماعيل آن را تجديد بنا نمود.
آری هر امر مهمی به مقدماتی نیاز دارد. آماده سازی ظهور نیز به سلاح علم، جهاد، قدرت نیاز دارد.
أنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا: حضرت ابراهيم عليه السلام مامور بـود خـانـه كـعـبه و اطراف آن را از هر گونه آلودگى ظاهرى و معنوى و هر گونه بت و مـظاهر شرك پاك و پاكيزه دارد، تا بندگان خدا در اين مكان پاك جز به خدا نينديشند، و مـهـم‌‌تـريـن عـبـادت ايـن سـرزمـين را كه طواف و نماز است در محيطى پيراسته از هرگونه آلودگى انجام دهند.
مظاهر شرک خفی: مانند ریا، دیدن زحمات خلق خدا و ندیدن لطف خدا (شاکر دیگران بودن بجز خدا)، کم دیدن خدمت و زحمات اهل بیت و مردم.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله: ریا در بین مردم از راه رفتن مورچه بر سنگ سیاه در دل شب پنهان تر است.
طَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْقَائِمِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ:
ابراهيم عليه السلام مامور بـود خـانـه كـعـبه و اطراف آن را از هر گونه آلودگى ظاهرى و معنوى و هر گونه بت و مـظاهر شرك پاك و پاكيزه دارد، تا بندگان خدا در اين مكان پاك جز به خدا نينديشند، و مـهـمـتـريـن عـبـادت ايـن سـرزمـين را كه طواف و نماز است در محيطى پيراسته از هرگونه آلودگى انجام دهند.
آیه 27/حج
وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَىٰ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ؛ و مردم را دعوت عمومی به حج کن؛ تا پیاده و سواره بر مرکبهای لاغر از هر راه دوری بسوی تو بیایند…
أَذِّنْ: از مـاده اذان بـه مـعـنـى اعـلام
به اذن خداوند صدای حضرت ابراهیم در دعوت به سوی حج به سوی همگان رسید و همگان حتی کسانی که در پشت پدران و رحم مادران بودند این دعوت را لبیک گفتند. و این امر ممکن نبود مگر به اراده الهی.
ومَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى(17/انفال)
اللَّهُمَّ مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْكَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ أَسْتَغْفِرُكَ وَ أَتُوبُ إِلَيْكَ. اى خدا هر نعمت به ما بندگان رسد همه از جانب توست خدايى جز تو نيست از تو آمرزش مىطلبم و به سوى تو از گناه خود باز مىگردم.(تعقیبات نماز مغرب)
يأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ
« رجـال» جـمـع «راجـل» بـه مـعـنـى پـيـاده
« ضـامـر)» بـه معنى:
1. حيوان لاغر یعنی اين راه، راهى است كه حيوانات را لاغـر مـى‌كند چرا كه از بيابان‌هاى سوزان و خشك و بى‌آب و علف مى‌گذرد و هشدارى است براى تحمل مشكلات اين راه .
2. حیوان چابک یعنی ايـنـكـه حـيـوانـاتـى را انـتـخـاب كـنـنـد، ورزيـده و چـابـك و پـر تـحـمـل، حـيـوانـاتى كه در ميدان تمرين، لاغر شده و عضلاتى صفت و محكم دارند كه در ايـن‌گونه راه‌ها حيوانات پروارى به كار نمى‌آيد.
آیه 28/ حج
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ؛ تا شاهد منافع گوناگون خویش (در این برنامه حیاتبخش) باشند؛ و در ایّام معیّنی نام خدا را، بر چهارپایانی که به آنان داده است، (به هنگام قربانی‌کردن) ببرند؛ پس از گوشت آنها بخورید؛ و بینوای فقیر را نیز اطعام نمایید!
ایام معلومات چیست؟
با توجه به عبارت «ایام معلومات» در این آیه و عبارت «ایام معدودات» در آیه 203 بقره ، میان مفسرین در این رابطه گفتگو است:
نظر گروه اول: منظور از ایام معلومات ده روز آغاز ذیحجه است، و ایام معدودات، «ایام التشریق» یعنى روزهاى یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذیحجه مى باشد، روزهائى که نورانى و روشنى بخش همه دل‌ها است.
نظر گروه دوم:هر دو اشاره به ایام التشریق است، و ایام تشریق را گاهى همان سه روز گرفته اند و گاهى روز دهم یعنى عید قربان را نیز بر آن افزوده‌اند.
مؤسسه نورالیقین
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی
بدون دیدگاه