استاد آل مرتضی قبل از شروع تدریس سوره مبارکه حج به مناسبت شهادت امام باقر علیه السلام و در راستای احیای امر اهل بیت علیهم السلام به این حدیث گهربار اشاره کردند:
«رَحِمَ اللّهُ عَبْدا اَحْیا أمْرَنا» فَقُلْتُ لَهُ: فَکَیْفَ یُحْیِی أمْرَکُمْ؟ قالَ: «یَتَعَلَّمُ عُلُومَنا و یُعَلِّمُها النّاسَ، فَإِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا؛خداوند رحمت کند آن بنده‌ای را که امر ما را زنده کند!». گفتم: چگونه امر شما را زنده کند؟ فرمود: «علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، پس قطعا اگر مردم زیبایی‌های گفتار ما را می‌دانستند، از ما پیروی می‌کردند».
در ادامه ایشان چند نمونه از فعالیت‌های باقرالعلوم علیه السلام را یادآوری کردند:
1- پایه‌گذاری حوزه علمیه به دست امام باقرعلیه السلام
2- دسته‌بندی علوم فقه، کلام و …
3- تربیت شاگردان قوی؛ این مسأله مهمترین دغدغه اهل بیت علیهم‌السلام بود تا با تربیت شاگردان متخصص، علوم دینی را منتشر کنند و این درسی است برای اهل علم که تنها، مدارج علمی خود را افزایش ندهند، بلکه شاگردانی نیز تربیت کنند تا بتوانند علوم اهل بیت را نشر دهند.
4- مبّلغ مصیبت کربلا به دلیل حضور در واقعه کربلا در کودکی
5- مذاکره علمی؛ در طول عمرشان به شکل منظم، علوم گوناگون را به مردم آموختند.
جامعه در زمان امام باقر علیه‌السلام با سه پدیده مواجه شد:
1- شیوع فساد اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی حکام بنی‌امیه
2- کثرت فرقه‌های ضاله و گسترش انحرافات: بنی‌امیه فرقه‌های منحرف را تأسیس کردند و ترویج دادند
3- انتقال حکومت از بنی‌امیه به بنی‌عباس
روش امام علیه‌السلام در برابر انحرافات
1- تاسیس حوزه علمیه؛ امام علیه‌السلام هنگامی که مشاهده کردند عقاید شیعیان در معرض خطر و اعتقادات منحرف در حال افزایش است، حوزه علمیه را تأسیس کردند و به تربیت شاگردان پرداختند.
رسولُ اللّه ِصلى الله عليه و آله: إذا ظَهَرتِ البِدعُ في اُمّتي فلْيُظهِرِ العالِمُ علمَهُ، فمَن لَم يَفعلْ فعَلَيهِ لَعنةُ اللّه؛ هرگاه بدعت ها در ميان امّتم پديدار شود بر عالِم است كه علم خود را آشكار کند. هر كس چنين نكند، لعنت خدا بر او باد.
2- تربیت شاگردان
در ادامه، استاد به تفسیر سوره مبارکه حج پرداختند:
آیه ۲۷ سوره حج
وَأَذِّن فِي النّاسِ بِالحَجِّ يَأتوكَ رِجالًا وَعَلى كُلِّ ضامِرٍ يَأتينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَميقٍ
ایه ۲۸ سوره حج
لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ
تعبیر« من کل فج عمیق» در آیه ۲۷ به چه مسأله‌ای اشاره می‌کند؟
تـعـبير«من كل فج عميق» به این اشاره می‌کند كه نه تنها از راه‌هاى نزديك بلكه از راه‌هـاى دور نـيـز بـايـد بـه سـوى حج حـركـت كـنـنـد.
(كـلمـه كل در اينجا به معنى استقراء و فراگيرى نيست بلكه به معنى كثرت است).
در این آیه سخن از مشاهده جزییات نیست بلکه سخن از کثرت و زیاد بودن است. (کثرت در مقابل وحدت)
مباحث منطق شامل موارد زیر می‌باشد:
1. الفاظ
2. کلی
3. تعریف و تقسیم
4. قضایا (که شامل موضوع و محمول ، یا مبتدا و خبر یا مسند و مسندالیه است)
5. استدلال و حجت یعنی دلیل عقلی برای امری آوردن تا دیگران را قانع کنیم.
مبحث حجت و استدلال در منطق:
انواع استدلال:
1. قیاس
2. استقرا
3. تمثیل
استقرا: (از جزئیات به نتیجه ای کلی رسیدن) مانند اگر تک تک افراد بگویند غذایی شور است پس این غذا شور است.
قیاس: از کل به جزء رسیدن
انسان حیوانی ناطق است این مفهومی کلی است و مصادیق زیادی دارد
تمثیل: از جزء به جزء رسیدن
تمثیل یعنی تشبیه، حکم یک مساله را به دلیل شباهت به مساله‌ای دیگر، به آن مساله نسبت می‌دهند. (تمثیل نتیجه‌اش احتمالی می‌باشد.)
اکثر قیاس ابوحنیفه تمثیل است.
حکام جوری که بر مسلمانان تسلط پیدا کردند عبارتند از:
بنی‌امیه، بنی‌عباس، امپراطوری عثمانی، دوران استعمار (کشورهای اسلامی را بین خود تقسیم کردند تا بتوانند بر مسلمانان تسلط یابند.)
در نهایت به رهبری امام خمینی رحمه الله علیه کشور ایران از زیر یوق استعمار نجات پیدا کرد.
هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا (فتح/٢٨)
طبق این آیه خداوند متعال در نهایت دین را در کل عالم حاکم می کند، شروع این امر از انقلاب کبیر امام خمینی اتفاق افتاده است. و این انقلاب در حال انتقال به کشورهای دیگر (سوریه، لبنان، …) می باشد.
فلسفه و اسرار عمیق حج:
بعد اخلاقى حج
مهمترین فلسفه حج همان دگرگونی اخلاقی است که در انسانها به وجود می آورد، مراسم احرام انسان را به کلی از تعینات مادی و امتیازات ظاهری و لباس‌های رنگارنگ و زر و زیور بیرون می‌برد، و با تحریم لذائذ و پرداختن به خودسازی که از وظائف محرم است او را از جهان ماده جدا کرده و در عالمی از نور و روحانیت و صفا فرو می برد، و آنها را که در حال عادی بار سنگین امتیازات موهوم و درجه‌ها و مدال‌ها را بر دوش خود احساس می‌کنند یک مرتبه سبک‌بار و راحت و آسوده می‌کند.
سپس مراسم دیگر حج یکی پس از دیگری انجام می‌گیرید، مراسمی که علاقه‌های معنوی انسان را لحظه به لحظه با خدایش محکم‌تر و رابطه او را نزدیک‌تر و قوی‌تر می‌سازد، او را از گذشته تاریک و گناه آلودش بریده و به آینده‌ای روشن و پر از صفا و نور پیوند می‌دهد.
بعد سیاسی حج
روح عبادت ، توجه به خدا، و روح سياسته به خلق خدا است. عابد نباید منزوی باشد کنار عبادت باید رابطه خود را با خلق نیز حفظ کند.
حج عامل موثری برای:
اتحاد صفوف مسلمین
مبارزه با تعصبات ملى و نژاد پرستى« سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ؛ همه با هم برابرند و هیچ کس مقدم بر دیگری نیست»(25/حج)
وسیله ای برای شکستن سانسورها و از بین بردن خفقان های نظامهای ظالمانه
وسیله ای برای انتقال اخبار سیاسی کشورهای اسلامی
عامل موثری برای شکستن زنجیرهای اسارت مسلمانان
بعد فرهنگی
ارتباط قشرهای مسلمانان در ایام حج می تواند به عنوان مؤثرترین عامل مبادله فرهنگی و انتقال فکرها در آید.
لذا در روایات اسلامی می خوانیم: یکی از فوائد حج نشر اخبار و آثار رسول الله به تمام جهان اسلامی است.
هشام بن حَکَم، ابومحمد، فقیه، متکلم و از اصحاب و راویان مورد وثوق امام صادق و امام کاظم علیهم االسلام است
(هـشام بن حكم ) كه از دوستان دانشمند امام صادق عليه السلام است مى گويد: از آنـحـضـرت در بـاره فـلسـفـه حـج و طـواف كـعـبـه سـؤ ال كـردم، فـرمـود:
ان الله خـلق الخـلق … و امـرهـم بـمـا يـكون من امر الطاعة فى الدين و مـصـلحـتـهـم مـن امـر دنـيـاهم فجعل فيه الاجتماع من الشرق و الغرب و
ليتعارفوا: مسلمانان به خوبى يـكـديـگـر را بـشـناسند و از حال هم آگاه شوند
لينزع كـل قـوم مـن التـجـارات مـن بـلد الى بـلد…: هر گروهى سرمايه هاى تجارى را از شـهـرى بـه شـهـر ديگر منتقل كنند. تا منافع مسلمانان به دست اجنبی نیفتد.
و لتـعـرف آثـار رسول الله صلى اللّه عليه و آله و سلّم: آثار پيامبرصلى اللّه عليه و آله و سلّم و اخبار او شناخته شود
و تعرف اخباره و يذكر و لا ينسى : مردم آنها را به خاطر آوردند و هرگز فراموش نكنند
هدف از کنگره عظیم حج: شناخته شدن آثار پيامبرصلى اللّه عليه و آله و سلّم و اخبار او و انتقال علوم اسلامى از نسلى به نسل ديگر بوده تا به فراموشى سپرده نشود.
بـعـد اقـتـصادى حج
استفاده از كنگره عظيم حج براى تقويت پايه‌هاى اقتصادى كشورهاى اسلامى نه تنها با روح حـج مـنـافـات نـدارد بـلكـه طـبـق روايـات اسـلامـى يـكـى از فـلسـفـه‌های آن را تشكيل مى‌دهد.
مسلمانان در آن اجتماع بزرگ، پایه یک بازار بزرگ مشترک اسلامی را بگذارند و زمینه‌های مبادلاتی و تجاری را در میان خود به گونه‌ای فراهم کنند که نه منافع‌شان به جیب دشمنان‌شان بریزد و نه اقتصادشان به اجانب وابسته باشد.
امام باقر علیه السلام در تفسیر آیه« لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ» (بقره/198) فرمود:« فإِذَا أَحَلَّ اَلرَّجُلُ مِنْ إِحْرَامِهِ وَ قَضَى نُسُكَهُ فَلْيَشْتَرِ وَ لْيَبِعْ فِي اَلْمَوْسِمِ؛ هنگامی که انسان از احرام بـيـرون آيد و مناسك حج را به جا آورد در همان موسم حج خريد و فروش كند» (و اين موضوع نه تنها گناه ندارد بلكه داراى ثواب است).
آیه ۲۹
ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ
«تفث»
معنا ظاهری:
كلمه «تفث» به معناى چرک، مو و ناخن است.
«قضاء تفث»، يعنى با گرفتن ناخن و مو از احرام بيرون آييد و سپس براى ادامه اعمال حج، دور خانه كعبه طواف كنيد.
معنا باطنی:
در حديثى از امام صادق عليه السلام مى‌خوانيم كه آن حضرت، «جمله ثم ليـقـضـوا تـفـثـهـم » را بـه مـلاقـات امام تـفـسـيـر كرد.
امام باقر عليه السلام: «تمام الحج لقاء الامام؛ تكميل حج به آن است كه انسان امام را ملاقات كند».
چنانچه انسانی از باطن پاک باشد, ممکن است امام زمان را ببیند.
درواقع, هر دو تطهیر است؛ یکی تطهیر ظاهر از چرک‌ها و آلودگی‌ها، و دیگری تطهیر باطن از ناآگاهی و مفاسد اخلاقی.
ولْيُوفُوا نُذُورَهُمْ
مـنـظـور از وفـاى بـه نذر آن است كه بسيارى از مردم نذر مى كردند به شرط تـوفـيق براى حج، علاوه بر مناسك حج قرباني‌ها و صدقات يا كارهاى خيرى دیگری انـجـام دهـند و گاه مى‌شد كه بعد از رسيدن به مقصد، نذرهاى خود را به دست فراموشى مى سپردند، قرآن تأكيد مى‌كند كه در وفاى به نذر كوتاهى نكنند.
معانی عتیق:
1- «عَتيق» به معناى قديمى است و عتيقه به اشياى قديمى گويند.
2- آزاد: کسی نمی‌تواند مالک کعبه و مسجد الحرام باشد و مِلک حقیقی خداوند است.
3- گرانبها
منظور از طواف در آخرین جمله آیه فوق کدام طواف است؟
بعضی از فقهاء و مفسران معتقدند, چون لفظ آیه قید و شرطی ندارد مفهوم آن عام است و طواف زیارت، طواف نساء و حتی طواف عمره را هم شامل می‌شود.
در حالی که بعضی دیگر عقیده دارند منظور از آن، تنها طواف زیارت است که بعد از بیرون آمدن از احرام حج واجب می شود.
ولی در روایاتی متعدد که از طرق اهل‌بیت علیهم‌السلام به ما رسیده تصریح شده که منظور از آن طواف نساء است؛ امام صادق علیه السلام در تفسیر« و لیوفوا نذورهم و لیطوفوا بالبیت العتیق» فرمود: «منظور طواف نساء است».
آیه ۳۰
ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَأُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعَامُ إِلَّا مَا يُتْلَ عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ
هر آنچه درباره حج و مقدمات حج گفته شده (ذلک) از شعائر الهی است.
حرمات جمع «حرمه» در اصل به معنی چیزی است که باید احترام آن حفظ و در برابر آن بی‌حرمتی نگردد. در اینجا به اعمال و مناسک حج اشاره می‌کند و ممکن است به‌طور خاص، احترام خانه کعبه و به‌طور عام، حرم مکه نیز بر آن افزوده شود.
عبارت «الا ما یتلی علیکم» در این آیه ممکن است به تحریم صید بر محرم اشاره کرده؛ یا راجع به تحریم قربانی‌هایی باشد که برای بت‌ها ذبح می‌کردند.
فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ
دو دستور دیگر در رابطه با مراسم حج:
اجتناب از پلیدی( منظور از رجس پلیدی بت‌ها است)
دوری از سخن باطل و بی اساس
مصادیق قول زور :
لبيك گفتن مشركان در مراسم حج در جاهليت
«لبـيك لا شريك لك، الا شريكا هو لك ! تملكه و ما ملك؛ دعوتت را اجابت كرديم و به سـويـت آمـديـم، اى خـدایی كـه شـريكى ندارى، جز شريكى كه مخصوص تو است، تو مالك هستى او را و هر چه او در اختيار دارد ».
مؤسسه نورالیقین
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی
بدون دیدگاه