سوره مومنون در مکه نازل شده است یا در مدینه؟
این سوره در مکه نازل شده، چون محتوای آن شامل مسائل اعتقادی (توحید، معاد، پاداش و عقاب اعمال و…) است، ولی برخی از مفسران نوشته‌اند: بعضی از ایات این سوره در مدینه نازل شده است. وجود آیۀ زکات در آن برای بعضی این فکر را به وجود آورده که تمام این سوره نمی‌تواند در مکه نازل شده باشد؛ چرا که زکات نخستین بار در «مدینه» تشریع شد.
ولی باید توجه داشت «زکات مفهوم وسیعی دارد که واجب و مستحب را شامل میشود.
شرط رسیدن به فضائل سوره مومنون
در بعضی از روایات از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده: هنگام نزول آغاز این سوره فرمود: «لقد أُنزِلَ إِلَى عَشْرُ آيَاتٍ مَنْ أَقَامَهُنَّ دَخَلَ الْجَنَّةَ؛ ده آیه بر من نازل شده که هر کس آنها را برپا دارد، وارد بهشت خواهد شد».
تعبیر به «أقام» بر پا دارد به جای «قرأ» (بخواند) گویای این حقیقت است که: هدف اصلی پیاده کردن محتوای این آیات در متن زندگی است، نه مجرد خواندن.
لازمه استفاده از معارف کتاب الهی، حرکت همراه با تفکر است. برای رسیدن به مقصد نهایی که همان فلاحت و رستگاری است، باید اهداف ابتدایی، متوسطه و غایی را برای خود ترسیم کنیم و در راستای این اهداف تلاش کنیم.
آیه ۱ «قَد أَفلَحَ المُؤمِنونَ»
رستگاری مومنین
معنای افلح
معنی لغوی: ﺍﻓﻠﺢ ﺍﺯ ﻣﺎﺩﻩ «ﻓﻠﺢ ﻭ ﻓﻠﺎﺡ» ﺩﺭ ﺍﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﺷﻜﺎﻓﺘﻦ ﻭ ﺑﺮﻳﺪﻥ ﺍﺳﺖ. ﺩﻟﻴﻞ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﺎﻭﺭﺯ، «ﻓَﻠﺎّﺡ» میﮔﻮﻳﻨﺪ ﺁﻥ است ﻛﻪ با شخم زدن زمین، ﻭﺳﻴﻠﻪی ﺭﺳﺘﻦ ﺩﺍﻧﻪ ﺭﺍ ﻓﺮﺍﻫﻢ میﻛﻨﺪ.
معنی اصطلاحی: ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮﻉ ﭘﻴﺮﻭﺯﻯ ﻭ ﺭﺳﻴﺪﻥ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻭ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻰ ﺍﻃﻠﺎﻕ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
ﺩﺭ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﭘﻴﺮﻭﺯﻣﻨﺪ، ﺭﺳﺘﮕﺎﺭ ﻭ ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ ﻣﻮﺍﻧﻊ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺳﺮ ﺭﺍﻩ ﺑﺮ ﻣﻰﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺭﺍﻩ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻰﺷﻜﺎﻓﻨﺪ ﻭ ﭘﻴﺶ می‌روند.
اولین وسیله برای رفع موانع، تدبر، اندیشه و رسیدن به رشد عقلی است.
أفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا (٢٤/محمد)
حب دنیا، راحت طلبی، پیروی از هوی و هوس و…. سبب قفل شدن قلوب است.
ابزار شکستن قفل قلوب
– تدبر در آیات قرآن
– تفکر در ایات آفاقی و انفسی «سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (۵۴/فصلت)
– ذکر و یاد خداوند در تمام لحظات قَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : «وَ اُذْكُرِ اَللَّهَ عِنْدَ كُلِّ حَجَرٍ وَ مَدَرٍ».
– تدبر در کلام معصومین
– مطالعه و تحقیق درباره سیره ائمه طاهرین علیهم السلام
– آشنایی با شاگردان ائمه علیهم السلام
پیروزی و رستگاری مادی و معنوی
ﭘﻴﺮﻭﺯﻯ ﻭ ﺭﺳﺘﮕﺎﺭﻯ ﺩﻧﻴﻮﻯ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺁﺯﺍﺩ ﻭ ﺳﺮﺑﻠﻨﺪ، ﻋﺰﻳﺰ ﻭ ﺑﻰﻧﻴﺎﺯ ﺯﻧﺪﮔﻰ ﻛﻨﺪ، ﻭ ﺍﻳﻦ ﺍﻣﻮﺭ ﺟﺰ ﺩﺭ ﺳﺎﻳﻪ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﺍﻣﻜﺎﻥ ﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ، ﻭ ﺭﺳﺘﮕﺎﺭﻯ ﺁﺧﺮﺕ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺟﻮﺍﺭ ﺭﺣﻤﺖ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ، ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ نعمت‌های ﺟﺎﻭﻳﺪﺍﻥ، ﺩﺭ ﻛﻨﺎﺭ ﺩﻭﺳﺘﺎﻥ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻭ ﭘﺎﻙ، ﻭ ﺩﺭ ﻛﻤﺎﻝ ﻋﺰﺕ ﻭ ﺳﺮﺑﻠﻨﺪﻯ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮﺩ.
«ﺭﺍﻏﺐ» ﺩﺭ«ﻣﻔﺮﺩﺍﺕ» ﺿﻤﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺍﻳﻦ ﻣﻌﻨﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ: ﻓﻠﺎﺡ ﺩﻧﻴﻮﻯ ﺩﺭ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﻠﺎﺻﻪ ﻣﻰﺷﻮﺩ: ﺑﻘﺎء، ﻏﻨﺎ ﻭ ﻋﺰﺕ ﻭ ﻓﻠﺎﺡ ﺍﺧﺮﻭﻯ ﺩﺭ ﭼﻬﺎﺭ ﭼﻴﺰ: ﺑﻘﺎء ﺑﻠﺎ ﻓﻨﺎء، ﻭ ﻏﻨﻰ ﺑﻠﺎ ﻓﻘﺮ، ﻭ ﻋﺰ ﺑﻠﺎ ﺫﻝ، ﻭ ﻋﻠﻢ ﺑﻠﺎ ﺟﻬﻞ: «ﺑﻘﺎﻯ ﺑﺪﻭﻥ ﻓﻨﺎ، ﺑﻰ ﻧﻴﺎﺯﻯ ﺑﺪﻭﻥ ﻓﻘﺮ، ﻋﺰﺕ ﺑﺪﻭﻥ ﺫﻟﺖ، ﻭ ﻋﻠﻢ ﺧﺎﻟﻰ ﺍﺯ ﺟﻬﻞ».
آیه۲ «الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»
خشوع در نماز
اولین صفت مومنین که در ایات ابتدایی سوره به آن اشاره شده است، خشوع در نماز است.
معنای «خاشعون»
«خاشعون» از ماده «خشوع» به معنی حالت تواضع و ادب جسمی و روحی است که در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمی در انسان پیدا میشود، و آثارش در بدن ظاهر میشود.
ﺩﺭ ﺍﻳﻨﺠﺎ ﻗﺮﺁﻥ” ﺍﻗﺎﻣﻪ ﺻﻠﺎﺓ” (ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ ﻧﻤﺎﺯ) ﺭﺍ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﻧﻤﻰﺷﻤﺎﺭﺩ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺸﻮﻉ ﺩﺭ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻭﻳﮋگی‌هاﻯ ﺁﻧﺎﻥ ﻣﻰﺷﻤﺮﺩ، ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﺁﻧﻬﺎ ﺍﻟﻔﺎﻅ ﻭ ﺣﺮﻛﺎﺗﻰ ﺑﻰﺭﻭﺡ ﻭ ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻌﻨﻰ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎﺯ ﺁﻥ ﭼﻨﺎﻥ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﺩﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪﺍ ﻣﻰﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻏﻴﺮ ﺍﻭ ﺟﺪﺍ ﻣﻰشوند ﻭ ﺑﻪ ﺍﻭ ﻣﻰ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧﺪ، ﭼﻨﺎﻥ ﻏﺮﻕ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻔﻜﺮ، ﺣﻀﻮﺭ ﻭ ﺭﺍﺯ ﻭ ﻧﻴﺎﺯ ﺑﺎ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ بر همه ذرات وجودشان اثر می‌گذارد.
ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺧﺸﻮﻉ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺩﺭﻭﻧﻰ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺑﺮﻭﻥ ﺍﺛﺮ ﻣﻰﮔﺬﺍﺭﺩ.
آیه ۲ سوره انفال نیز صفات مومنین را خشوع قلب در برابر آیات الهی معرفی می‌کند:
«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَ عَلی رَبِّهِم یَتَوَکّّلونَ»
با توجه به لزوم خشوع در همه افعال مومنین، چرا در آیه به خشوع در هنگام نماز تأکید شده است؟
زیرا:
– نماز معراج مؤمن است.
– زیارتنامه خداوند متعال است.
– عمود دین است.
– قربانُ كُلِّ تَقِيٍّ (وسيله تقرّب هر پرهيزگاران به خداوند) است.
آیه ۳ «وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ»
اعراض از لغو
مومنین از هرگونه لغو و بیهودگی رویگردانند.
در واقع، همه حرکات و خطوط زندگی هدفی را دنبال می‌کند، هدفی مفید و سازنده؛ چرا که لغو به معنی کارهای بیهوده و بدون نتیجه مفید است.
البته لغو، تنها شامل سخنان و افعال بیهوده نمی‌شود، بلکه افکار بیهوده و بی‌پایه‌ای که انسان را از یاد خدا غافل و از تفکر در آنچه مفید است به خود مشغول می‌دارد، همه در مفهوم لغو جمع است.
مومنین نه تنها به اندیشه‌های باطل و بی اساس دست نمی‌زنند، بلکه از آن رویگردانند.
از جمله مصداقهای کارهای لغو، که متاسفانه امروزه افراد زیادی در جامعه به آن مبتلا هستند؛ مشغول شدن به فضاها و ارتباطات مجازی، بازیهای رایانه‌ای و… می‌باشد که افراد را به امور واهی سرگرم و از یاد خدا غافل کرده است.
وظیفه مومنین است که با آماده سازی بستری مناسب، تفکر افراد را بارور کرده و یاد خدا را در قلبها زنده کنند.
آیه ۴ «وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ»
انجام زکات
سومین صفت مومنانی که جنبه اجتماعی و مالی دارد:
(آنها کسانی هستند که زکات را انجام می‌دهند)
نظرهای مفسران درباره این آیه:
از آنجا که این سوره مکی است و در آن هنگام حکم زکات معمولی نازل نشده بود مفسران در تفسیر این آیه گفتگوهای مختلفی دارند.
ﺁﻧﭽﻪ ﺻﺤﻴح‌تر ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰﺭﺳﺪ ﺍﻳﻦ ﻛﻪ ﺯﻛﺎﺕ ﻣﻨﺤﺼﺮﺍ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﺯﻛﺎﺕ ﻭﺍﺟﺐ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﺯﻛﺎت‌هاﻯ ﻣﺴﺘﺤﺐّ ﺩﺭ ﺷﺮﻉ ﺍﺳﻠﺎم ﻓﺮﺍﻭﺍﻥ ﺍﺳﺖ، ﺁﻧﭽﻪ ﺩﺭ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺎﺯﻝ ﺷﺪ، ﺯﻛﺎﺕ ﻭﺍﺟﺐ ﺑﻮﺩ ﻭﻟﻰ ﺯﻛﺎﺕ ﻣﺴﺘﺤﺐّ ﻗﺒﻠﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.
ﺑﻌﻀﻰ ﺍﺯ ﻣﻔﺴﺮﺍﻥ ﻧﻴﺰ ﺍﻳﻦ ﺍﺣﺘﻤﺎﻝ ﺭﺍ ﺩﺍﺩﻩﺍﻧﺪ ﻛﻪ ﺯﻛﺎﺕ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻳﻚ ﺣﻜﻢ ﻭﺟﻮﺑﻰ ﺍﻣﺎ ﺑﺪﻭﻥ ﺣﺪ ﻭ ﺣﺪﻭﺩ ﺩﺭ” ﻣﻜﻪ” ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ، ﻳﻌﻨﻰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻣﻘﺪﺍﺭﻯ ﺍﺯ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪﺍﻥ ﺑﭙﺮﺩﺍﺯﻧﺪ، ﻭﻟﻰ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺍﺳﻠﺎﻣﻰ ﻭ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺑﻴﺖﺍﻟﻤﺎﻝ ﺯﻛﺎﺕ ﺗﺤﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﺨﺼﻰ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﻧﺼﺎب‌ها ﻭ ﻣﻘﺪﺍﺭﻫﺎﻯ ﻣﻌﻴﻨﻰ ﺑﺮﺍﻯ ﺁﻥ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻩ ﺷﺪ ﻭ ﻣﺎﻣﻮﺭ ﺍﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺯﻛﺎﺕ ﺍﺯ ﻃﺮﻑ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺹ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻮ ﺍﻋﺰﺍم ﺷﺪﻧﺪ.
علامه جوادی آملی با سه قرینه بیان می‌دارند که این زکات، زکات فقهی نیست، بلکه منظور تزکیه نفس است.
۱. زکات فقهی در مدینه واجب شد نه در مکه.
۲. زکات فقهی در آیات قرآن همراه «ایتاء» تعبیر میشود، اما در آیه مورد نظر از عبارت فاعلون استفاده شده است. در واقع زکات در اینجا معنی مصدری ( زمان و تعداد ندارد، اما اشاره به انجام شدن فعل می کند) دارد و به همین دلیل از تعبیر فاعلون استفاده گشته، که اشاره به فعل «تزکیه نفس» دارد.
۳. سیاق ایات ابتدایی سوره مومنون، ایات اخلاقی است.
آیه ۵ «وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ»
آیه ۶ «إِلَّا عَلَىٰ أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ»
پاکدامنی
چهارمین ﻭﻳﮋﮔﻰ ﻣﺆﻣﻨﺎﻥ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﭘﺎﻛﺪﺍﻣﻨﻰ ﻭ ﻋﻔﺖ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﻛﺎﻣﻞ، ﻭ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺍﺯ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﺟﻨﺴﻰ است. ﺁﻧﻬﺎ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻭﺝ ﺧﻮﻳﺶ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺑﻰ ﻋﻔﺘﻰ ﺣﻔﻆ ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ.
ﻣﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮﺍﻥ ﻭ ﻛﻨﻴﺰﺍﻧﺸﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺑﻬﺮﻩﮔﻴﺮﻯ ﺍﺯ ﺁﻧﻬﺎ هیچ‌گوﻧﻪ ﻣﻠﺎﻣﺖ ﻭ ﺳﺮﺯﻧﺶ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ.
برخی از آیات قرآن اموری را به صراحت بیان می‌کند و از پیروان خود می‌خواهد که ان اعمال را آشکار کنند، مانند امر به اقامه نماز، انفاق در راه خدا، و…
اما در برخی آیات که سخن از مسائل جنسی است، خداوند به صورت کنایه از این امور یاد می‌کند. مانند لفظ «غائط» که در لغت به معنی پایین کوه بوده و سپس به این معنی مصطلح توسعه پیدا کرده است.
این درس تربیتی است، برای همه مومنین راستین که در چنین اموری، عفت کلام داشته و با صراحت از اینگونه مسائل سخن نگویند.
تعبیر «غَیرُ مَلومین» ﻣﻤﻜﻦ ﺍﺳﺖ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﺑﻪ ﻃﺮﺯ ﻓﻜﺮ ﻏﻠﻄﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺍﻯ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺍﻧﺤﺮﺍﻓﻰ ﭘﻴﺪﺍ ﺷﺪﻩ ﻛﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺁﻣﻴﺰﺵ ﺟﻨﺴﻰ ﺭﺍ ﺧﻠﺎﻑﺷﺎﻥ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻣﻰﭘﻨﺪﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺗﺮﻙ ﻣﻄﻠﻖ ﺁﻥ ﺭﺍ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻣﻰﺩﺍﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻛﺸﻴﺸﺎﻥ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺯﻧﺎﻥ ﻭ ﻣﺮﺩﺍﻥ ﺗﺎﺭﻙ ﺩﻧﻴﺎ، ﺩﺭ همه ﻋﻤﺮ، ﻣﺠﺮﺩ ﺯﻧﺪﮔﻰ ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ، ﻭ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ ﺭﺍ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺍﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺭﻭﺣﺎﻧﻰ ﺗﺼﻮﺭ ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ! (ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺍﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻇﺎﻫﺮﻯ ﺩﺍﺭﺩ)
ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎﻝ ﺍﻣﻜﺎﻥ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻏﺮﻳﺰﻩﺍﻯ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﻧﻈﺎم ﺍﺣﺴﻦ ﺩﺭ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ ﻭ ﺑﻌﺪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻛﻠﻰ ﺗﺤﺮﻳﻢ ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻘﺎم ﺍﻧﺴﺎﻧﻰ ﺑﺪﺍﻧﺪ.
مؤسسه نورالیقین
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی
بدون دیدگاه