مدرس: استاد آل مرتضی
سوره حج
استاد آل مرتضی با توجه به اتمام تفسیر سوره انبیاء به این نکته مهم اشاره کردند که:
کسب علم و یادگیری تفسیر، هدف اصلی نیست، بلکه یادگیری علم وسیله‌ای است برای رسیدن به هدفی بزرگتر.
لازمه دسترسی به اهداف بزرگ ترسیم کردن اهداف کوچک و پیش بردن آن اهداف میباشد.
با توجه به آیات: … وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا؛ ﻭ ﻣﺎ ﺭﺍ ﭘﻴﺸﻮﺍﻱ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎﺭﺍﻥ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﻩ .(٧٤/فرقان)
الأنبياء /…. أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ؛ ﻛﻪ ﺯﻣﻴﻦ ﺭﺍ ﺑﻨﺪﮔﺎﻥ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺮﺍﺙ ﻣﻰ ﺑﺮﻧﺪ .(١٠٥/انبیا)
هدف نهایی قرار گفتن در زمره رهبران الهی است. (و القادة الی سبیلک)
شرط تحقق این امر آن است که مراحلی چون انفاق، علم آموزی، صبر، شکر و… را پشت سر گذاریم.
در واقع برای اینکه وارثان زمین شویم مستضعف بودن به تنها کافی نیست بلکه باید جز صالحین نیز گردیم و از جمله شایستگی‌های انسان‌های صالح:
علم و آگاهی
قوت و قدرت
تدبیر و نظم و درک اجتماعی. شرط رسیدن به صلاح، رشد عقلی و فکری است.(
وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ مِن قَبْلُ ….)
شاید انسان دچار ضعف جسمی گردد ولی هیچگاه عقل او دچار ضعف نمی‌گردد و از کسب کمالات خسته نمی‌شود.
عمل و تقوا میباشد.
سوره حج
نامگذاری سوره‌های قرآن توسط چه کسی صورت گرفته است؟
سور قرآن گاه توسط خدای تعالی نامگذاری شده و گاه پیامبر اکرم این نام را انتخاب کرده مانند انتخاب نام فاتحة الکتاب در مورد سوره حمد و گاهی نیز نام سوره به علت کثرت استعمال در میان مردم به آن اسم شناخته میشود. مانند سوره بقره
آیت الله عبدالله جوادی آملی، توقیفی بودن اسامی سوره‌های قرآن را نپذیرفته (توقیفی به این معناست که فقط باید نامگذاری سوره از جانب پیامبر (ص) انجام شده باشد و دیگران مجاز به تعیین نام برای سوره های قرآن نیستند.) و نام‌های مشهور سوره‌های قرآن را از باب عَلَم بالغَلَبه و کاربرد آنها را در احادیث معصومین از باب همراهی با اصطلاح توده مردم می‌داند.
علم بالغلبه در اصطلاح دانشمندان علم نحو، اسمی را گویند که به سبب کثرت استعمال عَلَم (اسم خاص) باشد؛ مانند مدینه که در اصل مدینة الرسول بوده است.
وی در جلد دوم تفسیر تسنیم مینویسد: بعید است سوره‌ای که معارفی والا و حکمت‌های عمیق و احکام فراوان در بردارد، به نام حیوانی نامیده شود و یا سوره انعام که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدی است به نام چهارپایان و یا سوره نمل که معارف عمیق و قصص بسیاری از پیامبران(ع) را در بردارد به نام مورچه نامگذاری شود.
وجه نامگذاری سوره حج
بیان احکام تعدیلی و مسائل حج که در این سوره به آن اشاره شده، سبب نامگذاری این سوره مبارکه میباشد.
حج ابراهیمی از ابتدا بوده اما مردم عادات اشتباهی را در مراسم حج به جا می آوردند. مثلا در هنگام حج سوراخی را در خانه خود ایجاد می‌کردند و در ایام حج از آن سوراخ وارد خانه می‌شدند لذا آیه نازل شد و فرمود: از درب خانه وارد شوید (و اتوا البیوت من ابوابها)
خداوند احکام حج را تعدیل کرد و نظم خاصی به آنها داد و احکام جدیدی را جایگزین کرد.
سوره حج مکی است یا مدنی؟
اکثر مفسرین اهل شیعه معتقدند که این سوره مدنی است به جز چند آیه آن که در مکه نازل شده است. علامه جوادی آملی اعتقاد دارند که این سوره در مدینه نازل شده مگر چند آیه که بین مکه و مدینه نازل شده است.
مفسرین اهل تسنن به علت آیات اعتقادی که در این سوره میباشد این سوره را سوره مکی می‌نامند.
محتوای سوره
آيات فراوانى كه در زمينه معاد و دلائل منطقى آن، و انذار مردم غافل از صحنه هاى قيامت، و مانند آن است كه از آغاز اين سوره شروع مى شود و بخش مهمى از آن را در بر مى گيرد؛
بخش قابل ملاحظه اى نيز از مبارزه با شرك و مشركان، سخن مى گويد و با توجه دادن به آيات پروردگار در عالم هستى انسانها را متوجه عظمت آفريدگار مى سازد؛
بخشى از اين سوره نيز مردم را به بررسى سرنوشت عبرت انگيز گذشتگان و عذابهاى دردناك الهى كه بر آنها نازل شد دعوت كرده، از جمله سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود، و قوم ابراهيم و لوط، و قوم شعيب و موسى را يادآور مى شود؛
بخش ديگرى از آن پيرامون مساله حج و سابقه تاريخى آن از زمان ابراهيم عليه‌السلام و سپس مساله قربانى و طواف و مانند آن است؛
بخشى از آن هم پيرامون مبارزه در برابر ظالمان و پيكار با دشمنان مهاجم، است؛
و سرانجام قسمتى از آن پند و اندرزهايى است در زمينه هاى مختلف زندگى و تشويق به نماز و زكات و امر به معروف و نهى از منكر و توكل و توجه به خداوند.
فضیلت تلاوت این سوره
پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: «هر كس سوره حج بخواند، ثواب حج و عمره تمام حج‌كنندگان و عمره‌كنندگان گذشته و آينده به او داده مى شود.
البته چنین پاداش عجیبی نصیب کسانی میشود که به عمق این سوره پی برده محتوای آن را درک کنند و به آن عمل نمایند. یعنی با عقل نظری خود آن را بفهمند و با عقل عملی خویشتن باور کرده و به آن عمل کنند.
آیه ۱/الحج
يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ
ﺍﻱ ﻣﺮﺩم ! ﺍﺯ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺗﺎﻥ ﭘﺮﻭﺍ ﻛﻨﻴﺪ ، ﺑﻲ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﺯﻟﺰﻟﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ ، ﻭﺍﻗﻌﻪ ﺍﻱ ﺑﺰﺭﮒ ﺍﺳﺖ .
با توجه به عبارت یا ایها الناس آیه مورد نظر چه کسانی را مخاطب قرار داده است؟
آیه عموم مردم را بدون استثنا مورد خطاب قرار می‌دهد.
خطاب” ﻳﺎ ﺃَﻳُّﻬَﺎ ﺍﻟﻨَّﺎﺱُ”، ﺩﻟﻴﻞ ﺭﻭﺷﻨﻰ ﺍﺳﺖ ﺑﺮ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎﻭﺕ ﻭ ﺗﺒﻌﻴﻀﻰ ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﻧﮋﺍﺩ ﻭ ﺯﺑﺎﻥ ﻭ ﺍﻋﺼﺎﺭ ﻭ ﻗﺮﻭﻥ ﻭ ﻣﻜﺎﻧﻬﺎ ﻭ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﻳﻰ ﻭ ﻃﻮﺍﺋﻒ ﻭ ﻗﺒﺎﺋﻞ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻧﻴﺴﺖ، ﻭ ﻣﺆﻣﻦ ﻭ ﻛﺎﻓﺮ، ﻛﻮﭼﻚ ﻭ ﺑﺰﺭﮒ، ﭘﻴﺮ ﻭ ﺟﻮﺍﻥ، ﻣﺮﺩ ﻭ ﺯﻥ ﺍﻣﺮﻭﺯ ﻭ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻫﻤﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺷﺮﻳﻜﻨﺪ.
جمله اتقوا ربکم بیان کننده چیست؟
ﺟﻤﻠﻪ” ﺍﺗَّﻘُﻮﺍ ﺭَﺑَّﻜُﻢْ” ﻋﺼﺎﺭﻩ ﺗﻤﺎم ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻯ ﺳﻌﺎﺩﺗﺒﺨﺶ ﺍﺳﺖ، ﭼﺮﺍ ﻛﻪ
ﺍﺯ ﻳﻚ ﺳﻮ” ﺗﻮﺣﻴﺪ” ﺭﺍ ﺑﻴﺎﻥ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ (ﺭﺑﻜﻢ)
ﻭ ﺍﺯ ﺳﻮﻯ ﺩﻳﮕﺮ” ﺗﻘﻮﺍ” ﺭﺍ ﻭ ﺑﻪ ﺍﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻯ ﻋﻘﻴﺪﺗﻰ ﻭ ﻋﻤﻠﻰ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺟﻤﻊ ﺍﺳﺖ.
خداوند کریم در قرآن متعال می‌فرماید «ان اکرمکم عند الله اتقاکم» تمام انسانها عزت و کرامت را دوست دارند و در زیارت امین الله نیز این را از خداوند می‌خواهیم «اللّٰهُمَّ فَاجْعَلْ نَفْسِي مُطْمَئِنَّةً بِقَدَرِكَ ،…ـ ، مَحْبُوبَةً فِي أَرْضِكَ وَسَمائِكَ»
اما شرط رسیدن به این کرامت؛ تقوا، ایمان و عمل صالح است.
« إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّـٰلِحَٰتِ سَيَجۡعَلُ لَهُمُ ٱلرَّحۡمَٰنُ وُدّٗا»(۹۶/مریم).
موسسه نورالیقین
مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی
بدون دیدگاه