بخش ششم: آفرینش جهان

فهرست مطالب

فَأَجْرَى فِيهَا مَاءً مُتَلَاطِماً تَيَّارُهُ مُتَرَاكِماً زَخَّارُهُ حَمَلَهُ عَلَى مَتْنِ الرِّيحِ الْعَاصِفَةِ وَ الزَّعْزَعِ الْقَاصِفَةِ فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ وَ قَرَنَهَا إِلَى حَدِّهِ الْهَوَاءُ مِنْ تَحْتِهَا فَتِيقٌ وَ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهَا دَفِيقٌ

ودر آن آبی روان ساخت، آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود، که یکی بر دیگری می‌نشست، آب را بر بادی طوفانی و شکننده نهاد و باد را به بازگرداندن آن فرمان داد و به نگهداری آب مسلّط ساخت و حد و مرز آن را به خوبی تعیین فرمود. فضا در زیر تندباد و آب بر بالای آن در حرکت بود.

موضوعات بخش ششم

جریان یافتن آب حیات (فَأَجْرَى فِيهَا مَاءً)
خصوصیات مادّه بنیادین (مُتَلَاطِماً تَيَّارُهُ مُتَرَاكِماً زَخَّارُهُ)
ویژگی های باد حامل آب (حَمَلَهُ عَلَى مَتْنِ الرِّيحِ الْعَاصِفَةِ وَ الزَّعْزَعِ الْقَاصِفَةِ)
فرمان الهی مبنی بر بازگرداندن آب (فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ وَ قَرَنَهَا إِلَى حَدِّهِ الْهَوَاءُ مِنْ تَحْتِهَا فَتِيقٌ وَ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهَا دَفِيقٌ)

شرح اجمالی

آنچه از کلمات مولا امیرمؤمنان علی علیه السلام در این بخش و بخش آینده در توضیح چگونگی پیدایش جهان استفاده می‌شود، این است که خداوند در آغاز، آب و یا -به تعبیر دیگر – مایعی مانند آب آفرید و آن را بر پشت تندبادی سوار کرد، این تندباد مأمور بود آن مایع را کاملاً حفظ کند و از پراکندگیِ آن جلوگیری نماید و در حدود و مرزهایش متوقّف سازد. سپس تندباد دیگری برانگیخت که کارش ایجاد امواج در آن مایع عظیم و گسترده بود و آن تندباد امواج عظیم آب را عظیم‌تر ساخت و آن را به طور مرتّب برهم کوبید سپس موج‌ها آن‌چنان اوج گرفتند که پشت سر هم به فضا پرتاب شدند و از آن آسمان‌های هفت‌گانه به وجود آمد. مولا علی علیه السلام در این بخش به منشأ جهان اشاره می‌کند و گویا هدف از این سخنان آگاهی نسل‌های آینده از درستی اسرار نهانی بود که آ نها را از پیامبر J شنیده و او نیز از خدا دانسته بود.^[1]

سخنان امیر کلام علیه السلام از چنان عمق و جامعیّتی برخوردار است که در طول قرن‌ها همچنان در اوج صحّت و اقتدار علمی قرار دارد، زیرا این خطبه از شخصیّتی صادر شده که گویی خود شاهد آفرینش بوده و از جزئیات آن آگاه است، نه اینکه از روی حدس وگمان و تئوری‌های برخاسته از آن سخنی گفته باشد.^[2]

درک کلام نورانی امیرمؤمنان علیه السلام و عظمت دانش او ما را به سمت خداوند هدایت می‌کند.

در ذهن بشر درباره آفرینش جهان چه دغدغه‌ها و سوالاتی مطرح است؟

درک کمّ و کیف پیدایش جهان، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بشر در طول تاریخ، تمدن‌ها و نظام‌های علمی بوده است. انسان می‌خواهد جهانی را که در آن زندگی می‌کند با مفهوم ومعنای دقیق بشناسد. تلاش‌ها و نظریه‌پردازی‌های علمی دانشمندان برای این است که ابتدا خودشان جهان آفرینش را بفهمند، سپس به دیگران بفهمانند که هستی از چه چیزی آفریده شده است، چطور به وجود آمده، چه قانون‌هایی بر جهان آفرینش حاکم است، چه چیزی باعث تداوم این حیات شده و… و در نهایت سرنوشت این جهان به کجا می‌انجامد.^[3]

تا کنون چه نظریه‌هایی درباره آفرینش جهان مطرح شده است؟

نظریه‌های مختلفی درباره آفرینش جهان مطرح شده است^[4]؛ از میان این نظریات مهم‌ترین آنها نظریه انفجار بزرگ^[5] و جهان تورمی^[6] می‌باشدکه دانشمندان درباره این دونظریه با دقت و حوصله بیشتری به تحقیق درباره این جهان پرداخته‌اند و آن را تبیین نموده‌اند. اما این دو نظریه کاستی‌ها و تناقض‌های زیادی دارد که بشر برای آن‌ها پاسخی پیدا نکرده است.^[7] این همه نظرات مختلف نشانه چیست؟ این نظریه‌ها با این همه تناقضات در یک موضوع چگونه می‌توانند مورد تصدیق و ایمان ما شوند؟!!

شایسته است که ما (با ایمان) متوجه قرآن و نهج البلاغه بوده و تسلیم گفته‌هایشان درباره آفرینش باشیم و علم خلقت و مبادی طبیعت را از آنجا فرا بگیریم -آیه رتق و فتق «آسمان و زمین» و آیات دیگری در قرآن بیان شده که «یدِ بیضای» اسلام است مخصوصا در این روزگار علم- و اگر در تفسیر این آیات ابهامی باشد به اهل بیت علیهم السلام مراجعه کنیم.

پس از آشنایی با معارف و علوم الهی از طریق قرآن و اهل بیت D، بیگانگان را نیز با آن آشنا می‌سازیم تا بدانند آنچه کسب کرده‌اند، اگر درست باشد خبر تازه‌ای نیاورده‌اند و هر چه هنوز ندانسته‌اند و نیاموخته‌اند باید از این کتاب بزرگ استفاده کنند.^[8] سخنان امیرمؤمنان A این نظریات را تأیید نمی‌کند. بلکه کلام حضرت چنان جامعیتی دارد که علم بشر فقط به زاویه کوچکی از آن اشاره می‌کند.

جریان یافتن آب حیات

فَأَجْرَى فِيهَا مَاءً؛ سپس خداوند در آن (فضای عظیم) آبی جاری ساخت.

چه پیوندی بین گشوده شدن طبقات جو و جاری شدن آب در مرحله بعد از آن وجود دارد؟

موارد «فتق اجواء؛ گشودن طبقات جو» و «شق ارجاء؛ باز کردن اطراف و کناره ها» و «سکائک هواء؛ بوجود آمدن هوا» که در بخش پنجم مورد بررسی و شرح قرار گرفت ، نتیجه‌اش جریان آب بود^[9]؛ یعنی وقتی که این فضای متراکم و گسترده که از پایین تا بالا همه جا را احاطه کرده بود و خداوند آنها را دسته دسته کرده و جدا نمود (تفرقه)، یک نوع فشردگی هم ایجاد شد (تجمع) و در حال فشردگی این ابرها و دخان‌ها، آب به وجود آمد. پس آب، محصول «فتق اجواء» (گشودن جو) است.^[10]

سرِّ همزمانی پدیده‌ها

از دقت در کلام امیر مؤمنان علی علیه السلام فهمیده می‌شود که پیدایش جهان و پوشاندن لباس هستی بر جهان ناسوتی^[11] محصولِ دو انفجار است. در انفجار اول، فضا و زمان و ماده به وجود آمد و انفجار دوم در ظرف و درون همین فضا رخ داد.^[12]

نظریه‌پردازان درباره چگونگی پیدایش هستی گفته‌اند شدت و قدرت انفجار اول چنان پرشتاب و پرسرعت بود که ماده خارج شده از این انفجار فرصت به هم رسیدن نداشت. همه ذره‌ها آفریده شدند اما قدرت به هم رسیدن را پیدا نکردند( درواقع آنها انفجار و به دنبال آن تفرقه را پذیرفته‌اند اما دلیل علمی برای همزمانی تجمع مواد با آن را نیافته‌اند).

اگر بپذیرند اراده‌ای وجود دارد که می‌گوید: باش، و بی درنگ می‌شود. فرصتی برایشان به وجود می‌آید که تحلیل درست و منطقی از نظام هستی و پیدایش خلقت ارائه کنند. می‌گویند سرعت، قدرت و شدّت، فرصت به هم رسیدن ذرّه‌ها را نمی‌دهد. ما هم می‌گوییم همین‌طور است. چون به هم رسیدن ذره‌ها به زمان نیاز دارد اما هستی با زمان آفریده نشده است. اراده‌ای بود که گفت باش و شد.

«انّمَا أمرُهُ إذا أرَادَ شیئاً أن یَقُولَ لَهُ کُن فَیَکُونُ؛ جز این نیست که کار و شأن او این است که هنگامی که وجود چیزی را بخواهد به او می‌گوید باش، پس هستی پیدا می‌کند.»^[13]

کلام امیرمؤمنان علیه السلام به همه فرضیه‌های علمی و علوم امروزِ بشر معنا و مفهوم می‌دهد و آن‌ها را معتبر می‌کند.^[14]

خصوصیات مادّه بنیادین

فَأَجْرَى فِيهَا مَاءً مُتَلَاطِماً تَيَّارُهُ مُتَرَاكِماً زَخَّارُهُ؛ و در آن آبی روان ساخت، آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود که یکی بر دیگری می‌نشست.

مُتَلَاطِماً: در اصل از ریشه «لطم» به معنای با کف دست به صورت زدن است، سپس به معنی برخورد امواج به یکدیگر به کار رفته است.^[15] و عبارت مُتَلاطِماً و مُتَراکِماً کنایه از فراوانی آب و امتداد و ارتفاع آن بوده است.

التَیَّار: در اصل به معنای امواجی از دریاست که آب را به بیرون پرتاب می‌کند.^[16]

الزَّخَّار: در اصل به معنای بلند شدن است. آبهای پرمایه و سرشار به طوری که آنچنان می‌غرد که صدای آنها از دور هم شنیده می‌شود.^[17]

خصوصیات مادّه بنیادین خلقت در کلام امیر مؤمنان علیه السلام چگونه توصیف شده است؟

امیرمؤمنان علیA ویژگی و ماهیت آبی که آفرینش بر پایه آن شکل گرفته است را به طور شفاف و دقیق، روشن می‌کند. این آب، چند ویژگی دارد:

ترکیب این آب، با آبی که می‌شناسیم فرق می‌کند و در بیان ویژگی‌های آن، صیغه مبالغه (تیّار و زخّار) به کار رفته است.^[18]
بسیار پرجنب و جوش وبا انرژی جنبشی بالا بوده و دلیل این جنب و جوش، حرارت چند میلیارد درجه‌ای آن بوده است. ( مُتَلَاطِماً تَيَّارُهُ)
این آب به دلیل فشردگی ذرّه‌هایش بسیار متراکم بوده است. (مُتَرَاكِماً زَخَّارُهُ)
همچنین با توجه به کلمه «زّخار» از این دریای با کوس و فغان، ستون هایی از آب که بر روی هم می‌غلطید و بر گرده هم سوار می‌شد ناله‌های عجیب و غرش‌های مهیب، حادث می‌شد طوری که از دور صدای آن می‌آمد.^[19]

بر این اساس آب نامبرده دارای ویژگی‌های عجیبی بود و اگر کسی تصور کند آبی که سرچشمه آفرینش است، همین آب کره خاکی است، کاملا اشتباه کرده است.

لذا وقتی خداوند می‌فرماید: «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَي‏؛ و هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم»^[20]نباید توجه ذهن به آب کره خاکی معطوف شود.^[21]

حکایت

آورده‌اند: «در جلسه‌ای که جمعیت زندیقان^[22] زیاد بود، سنگی افتاده بود. امام صادق علیه السلام عبور کرد و به سنگ اشاره کرد و فرمود: این سنگ از آب ساخته شده است. همه حضار خندیدند فردی از قدحی جرعه‌ای آب نوشید تبسمی کرد و گفت: چقدر سنگ خوردم! چه کسی می‌تواند باور کند از آبی که نوشیدم سنگ متولد شود؟ امام صادق علیه السلام فرمود: این آبی که تو خوردی آب آشامیدنی بود نه آب حیات!»^[23].

ویژگی‌های باد حامل آب

حَمَلَهُ عَلَى مَتْنِ الرِّيحِ الْعَاصِفَةِ وَ الزَّعْزَعِ الْقَاصِفَةِ؛ آب را بر بادی طوفانی و شکننده سوار کرد.

الْعَاصِفَةِ: ازماده «عصف» در اصل به معنای سبکی و سرعت است^[24] و این باد از آن جهت که تند می‌وزد و خانه خراب‌کن است، «عاصف» نامیده می‌شود.

و «عاصف» و «معْصِف» به چیزی می‌گویند که اشیاء را در هم می‌شکند و می‌کوبد و نرم می‌کند.^[25]

الزَّعزَعة: دراصل به معنای حرکت و اضطراب و اهتزاز است^[26] و به معنای لرزاندن و جنباندن شدید در عبارت فوق به کار رفته است.^[27]

الْقَاصِفَةِ: از ماده «قصْف» در اصل به معنای شکستن چیزی است، از این رو به طوفان‌های سخت که کشتی‌ها را در دریا می‌شکند و همچنین رعد و برق‌های شدید و شکننده، «قاصف» گفته می‌شود.^[28]

نسبت دادن حمل آب بر «متن باد» به جای «خود باد» چه علتی دارد؟

متن باد، میان دل اوست حمل آب بر متن باد این است که در لابه‌لای آن و میان رگ و پوست آن است. پس آب، پخش است میان گازهای انفجاری شدید که او را از جا می‌کَنَند و با غریو و غرش به هر سو زیرو رو می‌نمایند . گویی به نظر فقط یک دنیا باد است و آبی نیست یا آب است و بادی نیست و سرّ آن تیّار و زخّار، یعنی شورش و عربده، طغیان گازهایی است که از شدت جریان همین باد به وجود آمده بود. سرّ آنکه نفرمود: «عَلَی الرِّیح» و فرمود: «عَلَی مَتنِ الرِّیح»، برای همین است که داخل در یکدیگرند نه صرف آنکه آب بر بالای باد است.^[29]

خصوصیات باد در روند آفرینش ابتدایی به چه نحوی در کلام امیر مومنان علی علیه السلام بیان شده است؟

این باد با بادهای معمولی تفاوت داشت و متصف به ویژگی‌های زیر بود:

این باد چنان تند می‌وزید که کوبنده و شکننده و خانه ویران کُن بود.( الْعَاصِفَةِ)
اشیاء را متزلزل می‌کرد و به شدّت به حرکت در می‌آورد، چنین بادی را زعزع و زعزاع گویند. (الزَّعزَعة)
صدای رعد داشته و از شدّت خود هر ایستاده‌ای را بر زمین می‌زد و می‌لرزاند و هر افتاده را از جا می‌کَند. (الْقَاصِفَةِ)^[30]

فرمان الهی مبنی بر بازگردان آب

فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ وَ قَرَنَهَا إِلَى حَدِّهِ؛ سپس باد را به بازگرداندن آن امواج فرمان داد و بر نگهداری‌اش مسلط ساخت و تا حدی که لازم بود آن دو را با هم مقرون ساخت.

بازگرداندن آب توسط باد با کدام قانون نظام هستی تناسب دارد؟

امیر مؤمنان علی A در ترسیم مراحل نخست شکل‌گیری هستی به ملازمت عناصر باد و آب، تحت اراده حضرت حق به این صورت اشاره کرده و می‌فرماید: (فَأَمَرَهَا بِرَدِّهِ وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ وَ قَرَنَهَا إِلَى حَدِّهِ ) گویا این طوفان عظیم و شدید اشاره به امواج جاذبه است که خداوند آن را بر تمام ذرات عالم ماده مسلط ساخته و سبب به هم پیوستگی اجزاء (سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ) و مانع از پراکندگی ذرات آن می‌شود، همه را مهار می‌کند و در محدوده خود نگه می‌دارد(قَرَنَهَا إِلَى حَدِّهِ). چه تعبیری برای بیان امواج عظیم جاذبه در آن شرایط، بهتر از تندباد کوبنده و مهار کننده می‌توان پیدا کرد.^[31]

با وجود تند باد مهار کننده (جاذبه) امواج خروشان آب چگونه به وجود می‌آمد؟

به نظر می‌رسد که عامل پیدایش این امواج چیزی در درون آنها بود که آب را به طور دائم به هم می‌زد و متلاطم می‌ساخت. نظریات دانشمندان می‌گوید در درون گازهای مایع‌گونِ نخستین، انفجارهای هسته‌ای پی‌در‌پی روی می‌داد. همان انفجارهایی که هم اکنون نیز در دل خورشید ما روی می‌دهد. این انفجارهای عظیم، آرامش این گاز مایع گون را مرتباً بر هم می‌زد و تلاطم گسترده‌ای در امواج خروشانش به وجود می‌آمد.^[32]

وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ؛ باد را به نگهداری آب مسلط کرد.

فرمانِ تسلط باد بر بسته شدن و انعقاد آب چگونه باعث پیوستگی آن شد؟

تسلط باد در عبارت « وَ سَلَّطَهَا عَلَى شَدِّهِ» به منظور بستن و نهایتِ انعقاد آن آب است، نه به طور مختصر بلکه به طور پیوسته و محکم که گویی این اجزاء به یکدیگر طناب پیچ شده است. همان گونه که در زرده تخم مرغ که مایع است موادی به کار رفته که مانع از متلاشی شدن آن است، در این عالم هم موادی به کار رفته که مانع از متلاشی شدن آن است^[33]، آب نیز در بستن مواد معادن و فلزات و شبه فلزات و گِل و سنگ جهان، رکن عمده محسوب می‌شود. اما در آن حالت هنوز آب به صورتی که بتواند مواد را با هم لحیم کند در نیامده بود. پس بر اثر شدت جاذبه و تأثیر آن باد است که ذرّات مواد به هم پیچیده و حالت پیوستگی حاصل شد.^[34]

الْهَوَاءُ مِنْ تَحْتِهَا فَتِيقٌ وَ الْمَاءُ مِنْ فَوْقِهَا دَفِيقٌ؛ فضای خالی در زیر آن گشوده شده بود و آب در بالای آن در حرکت سریع قرار داشت.

الفَتیق: از ماده «فتق» در اصل به معنای گشودن و فاصله میان دو چیز است و در این جا به معنای فضای خالی و میان تهی آمده است.

الدَفیق: از ماده «دَفْق» در اصل به معنای راندن چیزی به سوی جلو می‌باشد و به معنای سرعت نیز به کار می‌رود. در عبارت فوق سرازیر شدن و بیرون ریختن آب را گویند.

وضعیت هوا و آب نسبت به باد پس از ایجاد بنیان فضا چگونه بود؟

هوا از زیر آن باد یعنی بیرون منطقه آن باد طوفانی گشوده شد زیرا به طور طبیعی وقتی این توده متشکل از آب و باد و سایر عناصر و گازها به هم جمع شده و فشرده گشتند قطعاً هوایی که زیر آن محیط واقع شده فتق خواهد شد. از آنجایی که شدّت تلفیق آب و باد درون آن توده ممزوج چنان بود که گویی هر جزئی از آب بر جزئی از باد سوار است مولا فرمود آب در بالای آن توده در جهش است.^[35]

شایان ذکراست فتق صورت گرفته فضای لازم برای حوادث بعدی (وزش باد دوم که در بخش هفتم توضیح آن خواهد آمد.) را فراهم می‌نماید.

[1]. سایه سار نهج البلاغه، ص 110.

.[2] ر.ک، منشورجاویدان، ص 73.

[3]. همان.

[4]. از جمله: نظریه خلاقیت، نظریه کانت، نظریه فریدمن، نظریه استیون هاوکینک، نظریه انفجار بزرگ، نظریه فیزیک کوانتوم، جهان تورمی و… .

[5]. نظریه مِه بانگ یا بیگ بنگ یا همان انفجار بزرگ: این نظریه توصیف می‌کند که چگونه جهان از یک وضعیت نخستین با دما و چگالی بسیار زیاد در گذر زمان انبساط یافته است.

.[6] بر طبق نظریه تورمی عالم، کل جهان از ناحیه کوچکی که کلیه نقاط آن به هم وابسته‌ بوده اند آغاز شده، و پس از آن در کسر کوچکی از ثانیه پس از بیگ بنگ، یعنی در حدود اولین یک تریلیون تریلیونیم ثانیه، مکانیسم و نیروی ناشناخته ای، باعث انبساط جهان شده است و جهان در بازه زمانی بسیار بسیار کوتاهی، انبساط یافته است.

.[7] داستان پیدایش، ص159.

[8]. ر.ک: آفرینش آسمان و زمین در نهج البلاغه، صص180 و 181.

[9]. این نظر بعضی نکته سنجان است که قائل به تفریع بودن «فاء» در عبارت «فأجری فیها» هستند.

[10]. جهان بینی امام علی A در خطبه اول، ص210.

[11]. برخی از فلاسفه، حکما و عرفای اسلامی بر این موضوع اعتقاد داردند که هستی و عالم، طبقات و مراتب چهارگانه ای دارد که عبارتند از: ناسوت، ملکوت، جبروت، و لاهوت. (البته سه عالم ابتدایی مربوط به جهان آفرینش هستند و آخری مربوط به عالم آفریدگار است.) مراد از عالم ناسوت، همان عالم طبیعت و شهادت و مُلک است. یعنی جهان جسمانی و اجسام و ماده و مادیات که در آن حرکت و زمان و مکان نقش دارد. عالم ناسوت مانند پوست است برای عالم ملکوت یعنی قشرِ عالم ملکوت.

.[12] ر.ک، داستان پیدایش، صص159 و 160.

.[13] یس/82.

.[14] داستان پیدایش، ص 174 و 175.

[15]. پیام امام، ص133.

[16]. مقاییس اللغه و لسان العرب.

[17]. ر.ک: آفرینش آسمان وزمین در نهج البلاغه، ص132.

.[18] داستان پیدایش، ص176.

.[19] آفرینش زمین و آسمان در نهج البلاغه، ص132.

[20]. انبیاء/30.

.[21] داستان پیدایش، ص177.

.[22] زندیق: کافری که کفر خود را پنهان کرده و به اسلام تظاهر می کند.

.[23] داستان پیدایش، ص177.

.[24] ر.ک:

.[25] مفردات، لسان العرب و مقاییس اللغه.

.[26] مقاییس اللغه، و لسان العرب.

.[27] ر.ک: در سایه سار نهج البلاغه، ص108.

.[28] مفردات، لسان العرب و مقایی اللغه.

.[29] آفرینش آسمان و زمین در نهج البلاغه، صص132 و 133

[30]. ر.ک: آفرینش آسمان و زمین در نهج البلاغه، ص133.

[31]. ر.ک: پیام امام، ص135

[32]. پیام امام، ج1، ص136.

[33] آن ماده ممکن است اکسیژن باشد یا پلاسما (حالت چهارم ماده) یا چیز دیگر، عموماً اکسیژنِ آب، در خمیر آردها و خشت‌ها و بناها و ساختمان‌ها از اجزاء عمده است زیرا آن ها را لحیم می‌کند.

[34] جهان بینی امام علی در خطبه اول نهج البلاغه، درس های آیت الله حاج شیخ زین العابدین قربانی لاهیجی، تدوین: دکتر محمد علی قربانی، صص 212 و 213.

[35] ر.ک: آفرینش آسمان و زمین در نهج البلاغه، صص137 و 138.