فعل مضارع

فعل مضارع[1] را تعریف کنید.

فعلی است که بر انجام کاری یا روی دادن حالتی در زمان حال یا آینده ( یا هردو) دلالت می کند؛ مانند: يَذهَبون، یَنصُرانِ، یَجلِسُ

مثال: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ.[2]

[ترکیب: الَّذِينَ: اسم موصول، مبنی برفتح، بدل «المُتَّقین» در آیه قبل، محلا مجرور/ يُؤمِنُونَ : فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل/ بِ: حرف جرّ، مبنی بر کسر/ الغیبِ: اسم مجرور به حرف جرّ ،علامت جرّ کسره ظاهری/ بِالغیبِ : جار و مجرور، متعلّق به «يُؤمنون» / وَ : حرف عطف، مبنی بر فتح/ یُقِیمُونَ: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل/ الصلاةَ : مفعولٌ به و  منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری/ وَ : حرف عطف، مبنی بر فتح/ مِن: حرف جرّ، مبنی بر سکون/ ما: اسم موصول، مبنی بر سکون، محلا مجرور به حرف جرّ / مِمّا: جار و مجرور، متعلق به «یُنفِقَون»/ رَزَقنَا: فعل ماضی، مبنی بر سکون. ضمیر متصل«نا»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل/ هُم: ضمیر متصل، مبنی، مفعولٌ به، محلا منصوب/ یُنفِقُون: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل]

توضیح: الفاظ «يُؤْمِنُونَ»، «يُقِيمُونَ» و «يُنْفِقُونَ» فعل مضارع هستند که استمرار عمل را در زمان حال و آینده می‌رسانند.

موضوع : دلالت معنایی فعل مضارع

فعل مضارع از لحاظ معنایی به چه زمان‌هایی دلالت می‌کند؟

غالباً معنای فعل مضارع بر زمان حال یا آینده دلالت می‌کند؛ ولی گاهی فقط به زمان حال و گاهی فقط به زمان آینده اختصاص پیدا می‌کند. همچنین در برخی موارد بر زمان گذشته نیز دلالت دارد.

در چه حالاتی فعل مضارع اختصاص به زمان حال دارد؟

در چند موضع، فعل مضارع فقط به زمان حال مختص می‌شود:

الف) هرگاه بر سر فعل مضارع «لام ابتدا»[3] بیاید. [4]

مثال1: إنَّ الاُستاذَ لَیَشرحُ الدَّرسَ.[5]

توضیح: «لام ابتدا» بر سر فعل «یَشرحُ» ، معنای آن را به زمان حال اختصاص می‌دهد.

مثال2: كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى.[6]

[ترکیب: كَلَّا: حرف ردع و انکار، مبنی بر سکون / اِنَّ: حرف مشبهة بالفعل، مبنی بر فتح/ الإنسانَ : اسم «انَّ» و  منصوب، علامت نصب فتحه/ لَ: لام مزحلقه و تأکید ، مبنی برفتح/ یَطغَی: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ضمه مقدر. ضمیر مستتر «هو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل. جمله فعلیه، خبر «إنَّ»، محلا منصوب ]

توضیح : «لام ابتدا» بر سر فعل «یَطغی» ، معنای مضارع را به زمان حال اختصاص داده است.

نکته: «لام ابتدا» در دو مثال فوق، لام تاکید است که بر خبر إنّ وارد شده و «لام مزحلقه»[7]نامیده می‌شود.

مثال3 : لَیُحِبُّ اللهُ المحسنین.[8]

توضیح: این جمله با فعل مضارع آغاز و با لام ابتدا مورد تاکید واقع شده است. در ضمن معنای فعل مضارع را به حال مختص کرده است.

ب) پیش از فعل مضارع «لَيسَ» بیاید.

مثال : لَستُ أرضَی عَنکَ.[9]

توضیح : وجود فعل «لَستُ» سبب شده که معنای فعل مضارع «أرضَی» به حال اختصاص داده شود.

ج) «ما» نافيه بر فعل مضارع وارد شود.

مثال: ما اُعطِیکَ ما طَلَبتَ.[10]

توضیح : فعل «اُعطِی» به دلیل همراه شدن با «ما» نافیه به معنای حال دلالت می‌کند.

در چه حالاتی فعل مضارع به زمان مستقبل اختصاص پیدا می‌کند؟

فعل مضارع در موارد ذیل معنای مستقبل[11] می‌دهد:

الف) فعل مضارع، معنای طلبی داشته باشد.

مثال1: یَرحَمُـکُمُ اللهُ.[12]

مثال2: اللهُ یَرضَی عَنکَ.[13]

توضیح: در این دو مثال، معنای فعل مضارع، طلبی (دعایی) است بنابراین بر زمان آینده دلالت دارد.

ب) بر فعل مضارع «سـ» یا «سوف» داخل شود.

مثال1: سَیصلَی ناراً ذاتَ لهب.[14]

[ترکیب: سَ: حرف استقبال، مبنی بر فتح/ یَصلَی: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ضمّه مقدر. ضمیر مستتر «هو»، مبنی، فاعل، محلا مرفوع/ ناراً: مفعولٌ به و منصوب، علامت نصب فتحه/ ذاتَ: نعت برای «ناراً»، منصوب بنابر تبعیت/ لَهَبٍ: مضافٌ الیه و مجرور، علامت جرّ کسره]

توضیح : مقدّم شدن حرف استقبال «س» بر سر فعل مضارع (یصلَی)، معنای آن را به آینده نزدیک تبدیل می‌کند.

مثال2: کَلّا سَوفَ تَعلَمونَ.[15]

[ترکیب: کَلَّا: حرف ردع و زجر(بازداشتن)، مبنی بر سکون/ سَوفَ: حرف استقبال، مبنی بر فتح/ تَعلَمُونَ: مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل]

توضیح : «سَوف» حرف استقبال بعید است که بر سر فعل مضارع درآمده است.

ج) فعل مضارع پس از أدات «توقع»[16]بیاید.

مثال1 : قَد يَبرَاُ المَريضَ.[17]

توضیح: هرگاه «قد» توقع پیش از فعل مضارع واقع شود، معنای توقع و انتظار کشیدن را می رساند؛ لذا معنای فعل را به آینده تبدیل می‌کند. یعنی انتظار می‌رود در آینده این کار انجام شود.

مثال 2 : قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ…[18]

[ترکیب: قَد: حرف توقّع ، مبنی بر سکون/ نَرَی: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ضمه مقدر. ضمیر مستتر «نحن»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل/ تَقَلُّبَ: مفعولٌ به و منصوب، علامت نصب فتحه/ وجهِ: مضافٌ الیه و مجرور، علامت جرّ کسره/ کَ: ضمیر متصل، مبنی، محلا مجرور، مضافٌ الیه/ في : حرف جرّ ، مبنی برسکون/ السماءِ : اسم مجرور به حرف جرّ ، علامت جرّ کسره/ في السماءِ: جار و مجرور، متعلِّق به «تَقَلُّبَ»]

توضیح: در این آیه شریفه، وجود «قَد» قبل از فعل «نَرَی» دلالت دارد بر اینکه پیامبر منتظر دریافت امر تغییر قبله بود.

د) بر سر فعل مضارع أدات نصب و أدات جزم به جز «لم» و «لمّا» داخل شود.

مثال 1 : … أن تَصُومُوا خَیرٌ لَکم…[19]

[ترکیب: اَن: حرف ناصب مصدری ، مبنی بر سکون/ تَصُومُوا: فعل مضارع منصوب، علامت نصب حذف نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل / أن تصوموا به تأويل مصدر می رود، به تقدیر: صَومُکم، صومُ: مبتدا و مرفوع/ کُم: ضمیر متصل، مبنی، مضافٌ الیه، محلا مجرور/ خیرٌ: خبر و مرفوع، علامت رفع ضمه/ لَ: حرف جرّ، مبنی بر فتح / کُم: ضمیر متصل، مبنی، محلا مجرور به حرف جرّ /لَكُمْ : جار و مجرور، متعلق به عامل مقدر، نعت برای «خیر»]

توضیح: در آیه شریفه فوق، فعل مضارع منصوب (به سبب وجود حرف أن ناصبه) بر معنای آینده دلالت می‌کند.

مثال 2: … اِن تَنصُرُوا اللهَ یَنصُرکم…[20]

[ترکیب: اِن: حرف شرط جازم ، مبنی بر سکون/ تَنصُرَوا: فعل مضارع مجزوم، علامت جزم حذف نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل (فعل شرط) / اللهَ: اسم جلاله، مفعولٌ به و  منصوب، علامت نصب فتحه/ یَنصُرْ: فعل مضارع مجزوم، علامت جزم سکون. ضمیر مستتر «هو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل(جواب شرط) /کُم: ضمیر متصل، مبنی، محلا منصوب، مفعولٌ به]

توضیح: در مثال فوق، فعلهای مضارع مجزوم (به سبب وجود إن شرطیه) بر معنای آینده دلالت می‌کند.

 سؤال 29 : چه هنگام معنای فعل مضارع بر گذشته دلالت می‌کند؟

الف) هرگاه فعل مضارع پس از «لَم» و «لَمّا» جازمه واقع شود.

مثال ۱ : زُرتُکَ و لَم تَکُن فِی البَیتِ.[21]

توضیح:  «لَم» بر سر فعل مضارع، معنای آن را به ماضی منفی ساده تبدیل می‌کند.

مثال ۲: لَم یَلِد و لم یُولَد.[22]

[ترکیب: لَم: حرف نفی جازم ، مبنی بر سکون / یَلِد: فعل مضارع مجزوم، علامت جزم سکون. ضمیر مستتر «هو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل/ وَ : حرف عطف، مبنی بر فتح/ لَم: حرف نفی جازم ، مبنی بر سکون / یُولَد: فعل مضارع مجهول و مجزوم، علامت جزم سکون. ضمیر مستتر «هو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل]

توضیح : معنای دو فعل «یَلِد» و «یُولَد» به دلیل وجود حرف «لَم» به ماضی ساده منفی تبدیل شده است.

 مثال۳ :  قَطَفتُ الثَّمَرَةَ وَ لَمّا تَنضُج.[23]

توضیح: «لَمّا» بر سر فعل مضارع، معنای آن را به ماضی منفی نقلی تبدیل می‌کند.

ب) غالباً فعل مضارع پس از «لَو» شرطيه بیاید.

مثال 1 : لَو يَنتَبِهُونَ اِلَی الشَّرحِ لَاستَفادُوا.[24]

مثال 2 : وَ لَو نَشاءُ لَجَعلنا مِنْكُمْ مَلائِكَةً فِي الاَرضِ یَخلُفُون.[25]

[ترکیب: وَ: حرف عطف، مبنی بر فتح/ لَو: حرف شرط غیر جازم، مبنی بر سکون/ نَشاءُ: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ضمه ظاهری. ضمیر مستتر «نحن»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل(فعل شرط) / لَ: حرف جواب برای «لَو»، مبنی بر فتح/ جَعَلنَا: فعل ماضی، مبنی بر سکون. ضمیر متصل «نا»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل/ مِن: حرف جرّ، مبنی بر سکون/کُم: ضمیر متصل، مبني ، محلا مجرور به حرف جرّ/ مِنکُم: جار و مجرور، متعلِّق به «جعلنا»، مفعولٌ به دوم، محلا منصوب/ مَلائِکةً: مفعولٌ به اول و  منصوب، علامت نصب فتحه/ فِی: حرف جرّ، مبنی بر سکون / الاَرضِ: اسم مجرور به حرف جرّ، علامت جرّ کسره ظاهری/ فِي الأرضِ: جار و مجرور، متعلق به «یَخلُفُون»/ یَخلُفُون: فعل مضارع مرفوع، علامت رفع ثبوت نون. ضمیر متصل «واو»، مبنی، محلا مرفوع، فاعل]

توضیح : در دو مثال فوق حرف شرط «لَو»، معنای دو فعل مضارع «يَنتَبِهُونَ» و «نَشاءُ» به ماضی التزامی تبدیل می‌کند.

موضوع : اقسام مستقبل

انواع فعل مستقبل را بیان کنید.

مستقبل[26] فعلی است که بر انجام کاری یا بیان حالتی در زمان آینده دلالت می‌کند و بر دو قِسم است: 

1. مستقبل مجرد (مضارع إخباری)[27]

بر کاری دلالت دارد که مورد توقع باشد و فقط با صیغه فعل مضارع بیان می شود.

مثال : لابُدَّ أن یَعودَ.[28]

توضیح: هرگاه فعل مضارع معنای طلبی داشته باشد یا همراه با «س» و «سوف»، «قد» توقع، أدات نصب و أدات جزم به جز «لَم» و «لَمّا» بیاید، مستقبل مجرد محسوب می‌شود.

• مستقبل سابق (مضارع التزامی) [29]

بر کاری مورد انتظار که مشروط و همراه کار دیگری است، دلالت دارد.

ساختار : مضارعِ «کان» + قَد + فعل ماضي

مثال 1 : اَکونُ قَد کَتبتُ الرسالةَ متی قَدَمَ.[30]

توضیح: دراین مثال، کار مورد انتظار که نوشتن نامه است، مشروط و همراه با فعل «قَدَمَ» می‌باشد.

مثال 2 : أَوَلَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ … أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ أَجَلُهُمْ…[31]

[ترکیب: أ: حرف استفهام، مبنی بر فتح/ لَم: حرف نفی جازم، مبنی بر سکون/ یَنظُرُوا: فعل مضارع مجزوم، علامت جزم حذف نون. ضمیر متصل و بارز «واو»، مبنی، فاعل و محلا مرفوع/ فِی: حرف جرّ، مبنی بر سکون/ مَلَکوتِ: اسم مجرور به حرف جر، علامت جرّ کسره/ فِی مَلَکُوت: جار و مجرور، متعلّق به «یَنظُروا»/ السَّمواتِ: مضاف الیه و مجرور، علامت جرّ کسره / وَ: عاطفه، مبنی بر فتح/ الاَرضِ: عطف بر «السَّمواتِ» و مجرور بنا بر تبعیت، علامت جرّ کسره/ … / واو: عاطفه، مبنی بر فتح / اَن: حرف ناصب مصدری ، مبنی بر سکون/ یَکونَ: فعل مضارع ناقص منصوب، علامت نصب فتحه ظاهری. ضمیر مستتر «هو»، مبنی، اسم آن و محلا مرفوع/ قَد: حرف تحقیق، مبنی بر سکون/ اقتَرَبَ: فعل ماضی، مبنی بر فتح/ اَجَلُ: فاعل و مرفوع، علامت رفع ضمّه/ هُم: ضمیر متصل و مبنی، محلا مجرور، مضاف الیه]

توضیح: در آیه شریفه، نزدیک شدن اجل (أَنْ يَكُونَ قَدِ اقْتَرَبَ) با «یَنظُروا» مقارن شده است.

روش ساختن فعل مضارع را به تفصیل شرح دهید.

فعل مضارع از فعل ماضي به ترتیب ذیل ساخته می‌شود:

الف) به فعل ماضي یکی از حروف مضارعه (أتين) متناسب با صیغه آن، افزوده می‌شود.

ب) حرکت حرف مضارعه در رباعی مضموم و در غیر آن مفتوح است.

(منظور از رباعی در کتاب مبادی‌العربیة، علاوه بر فعل رباعی مجرد، افعالی که صیغه اول ماضي آنها چهارحرفی باشد یعنی بابهای افعال و تفعيل و مفاعله)

مثال فعل رباعی :

ماضي : أحسَنَ  ß مضارع : یُحسِنُ

ماضي : وَسوسَ ß مضارع : یُوَسوِسُ

مثال ثلاثی مجرد :

ماضی: کَتَبَ  ß مضارع : یَکتُبُ

ج) در فعل ثلاثی مجرد، فاء الفعل، ساکن می شود.

د) در فعل ثلاثی مجرد، حرکت عین الفعل یا فتحه یا ضمه يا کسره است (بر اساس لغتنامه عربی چون سماعی است)

مثال: يَرْفَعُ – تَنْصُرُ – نَجْلِسُ

ه) در افعال غیر ثلاثی مجرد:

• اگر اول آن «تاء» زائد داشته باشد، حرف ما قبل و حرکت آن تغییر نمی‌کند.

مثال 1 : ماضي باب تفعُّل : تَعَلَّمَ ß مضارع : یَتَعلَّمُ

مثال 2 : ماضی باب تفعلُل: تَدَحرَجَ ß مضارع : یَتَدَحرَجُ

• اگر تاء زائد نداشته باشد یا اول آن همزه زائد داشته باشد ، حرف ماقبل آخر آن، مکسور می شود و همزه آن  حذف می شود.

مثال 1 : ماضی باب فعلله: دَحرَجَ ß مضارع : یُدَحرِجُ

مثال 2 : ماضي باب انفعال: اِنطَلَقَ ß مضارع : یَنطَلِقُ

مثال 3 : ماضي باب افتعال: اِستَمَعَ ßمضارع : یَستَمِعُ

---

[1] . ترجمه و شرح مبادی‌العربیة4، بخش اول: صرف، ص23،شماره 8

[2] . آنان كه به غيب ايمان مى ‏آورند و نماز را بر پا مى دارند و از آنچه به ايشان روزى داده‏ ايم انفاق مى كنند. (سوره بقره/3)

[3] . لام إبتدا : همان حرف إبتدا است که فقط در ابتدای کلام می آید تا بعد از خود را تأکید کند مواضع آن عبارت است از :

      پیش ازمبتدا یا  خبر در صورتی که هر کدام اول قرار بگیرند می آید مانند:(لَأنتم أشدُّ رَهبَةً) و (لَعالِمٌ عَلِیٌّ)

[4] . ترجمه و شرح مبادی‌العربیة4، بخش اول: صرف، ص23،نکته1

[5] . اکنون استاد درس را شرح می‌دهد.

[6] . چنین نیست (که شما می‌پندارید) به یقین انسان طغیان می‌کند.(6 /علق)

[7] . لام مزحلقه: مزحلقة به معنی « کنار زده شده ، دور افتاده و . . » است . و آن همان لام ابتداء است که برای تأکيد پس از « إنَّ » می آيد.

      وجه تسميه ی آن به اين خاطر است که از صدر جمله کنار زده شده است تا از شروع جمله با دو نوع تأکيد (إنَّ ، لام) جلوگيری شود .

[8] . قطعا خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

[9] . اکنون از تو راضی نیستم.

[10] . اکنون آنچه را بخواهی به تو نمی دهم. 

[11] .  ترجمه و شرح مبادی‌العربیة4، بخش اول: صرف، ص24، ادامه نکته1

[12] . خدا شما را بیامرزد.

[13] . خدا از تو راضی باشد.

[14] . به زودی وارد آتشی شعله‌ور می‌شود.(مسد/3)

[15] . این چنین نیست (که شما می پندارید) خواهید فهمید. (تکاثر/3)

[16] . توقع عبارت است از: انتظار اتّفاق افتادن امری . «قَد»، «عَلَّ» و «لَعَلَّ»، حروف توقّع هستند. (موسوعه النحو والصرف والاعراب، ص221)

[17] . شاید بیمار بهبودی یابد.

[18] . نگاه‌های انتظارآمیز تو را به سوی آسمان (برای تعیین قبله نهایی) می‌بینیم! … (144/بقره)

[19] . … و روزه داشتن برای شما بهتر است… (بقره / 184)

[20] . …اگر (آیین) خدا را یاری کنید، شما را یاری می‌کند…(محمد/7)

[21] . به دیدنت آمدم ولی در خانه نبودی.

[22] . [هرگز] نزاد، و زاده نشد. (توحید/3)

[23] . میوه را چیدم در حالیکه هنوز نرسیده است.

[24] . اگر به توضیحات توجه می کردند (ماضی استمراری)، حتما استفاده می کردند.

[25] . و اگر می‌خواستیم قطعا قرار می دادیم بعضی از شما را فرشتگانی که جانشین باشند. (زخرف/ 60)

[26] . ترجمه و شرح مبادی‌العربیة4، بخش اول: صرف، ص24، نکته2

[27] . فعل مضارع اخباری، از فعل‌هایی است که با قاطعیت، از انجام کاری در حال یا آینده‌ای نزدیک خبر می‌دهد. مانند: می‌رود، می‌خوریم

[28] . ناگزیر برخواهد گشت.

[29] . مضارع التزامی در زبان فارسی انجام گرفتن کاری را در زمان حال به صورت الزام (باید)، شک وتردید، شرط، آرزو و خواهش بیان می کند مانند: بروم، بخوریم.

[30] . هرگاه بیاید، شاید نامه را نوشته باشم.

[31] . آیا در حکومت و نظام آسمانها و زمین، … (از روی دقت و عبرت) نظر نیفکندند؟! (و آیا در این نیز اندیشه نکردند که) شاید پایان زندگی آنها نزدیک شده باشد؟! (185 / اعراف)

مؤسسه نورالیقین

مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآنی